Սրտի երկու հարվածի միջև

Կան սովորական ու արտասովոր հրաշքներ: Էդուարդ Ղազարյանի ստեղծագործությունները հրաշք են՝ կերտված մարդու ձեռքերով: Վարպետը լքել է մեզ, բայց չէ՞ որ հրաշքը հավիտյան է:

Ջութակ ու մի քիչ նյարդային վիճակ
Պլաստիլին չկար, երբ երեխա էի: Փոխարենը մանկապարտեզում մեզ բաժանում էին կավի կտորներ: Ո՜նց էի սիրում դրանցից ծեփել փոքր քանդակներ: Մեկ էլ սիրում էի նկարել գույնզգույն մատիտներով: Մանկապարտեզի ղեկավարությունը նույնիսկ կազմակերպեց գործերիս ցուցահանդեսը: Այդ ժամանակ երեք տարեկան էի: Մտածեցին՝ տաղանդավոր երեխա է, բայց էլ չխորացան՝ ինչում է տաղանդավոր ու… ուղարկեցին Սպենդիարյան երաժշտական դպրոց, ընդ որում՝ ընդունեցին ծանոթությամբ: Այն տարիներին երեխաների երաժշտական կրթությունը համարում էին իրեն հարգող ընտանիքի պատշաճ կերպարի անհրաժեշտ բաղադրիչ:

Հայրս ուներ բարձր պաշտոններ հանրապետությունում, ինչը, իհարկե, ենթադրում էր որոշ պայմաններ: Խելքս գնում էր կոնստրուկցիաներ հավաքելու համար, սակայն խփում էին ձեռքերիս ու ստիպում բռնել ջութակի աղեղը: Այդպես դարձա ջութակահար ու արդեն 16 տարեկանում սկսեցի աշխատել որպես Երևանի օպերայի ու բալետի թատրոնի Սիմֆոնիկ նվագախմբի կոնցերտմայստերի տեղակալ: Բայց երաժշտությամբ զբաղվելը երբեք չէր խանգարում ինձ օգտագործել ամբողջ դպրոցական կավիճը փոքր քանդակներ պատրաստելու համար: Այն ժամանակ դեռ այդքան էլ փոքր չէին: Առաջին փոքրաքանդակներս ստեղծեցի 1939-ին:

Գործիք տաղանդավոր մոծակի համար
Ուսուցչիս ջութակը հնչում էր իմ ջութակից շատ ավելի լավ: Սա ինձ շատ էր բարկացնում: Որոշեցի ինքս սարքել գործիք: Սկզբում կոտրեցի ջութակս, որ տեսնեմ՝ ներսում ինչ կա, հետո սկսեցի մշակել միս կտրատելու կոճղի վրա: Բայց այդ ջութակն էլ էր վատ հնչում: Այդպես այնքան համառեցի, մինչև ինձ ուղարկեցին Մոսկվա՝ սովորելու ջութակագործություն: Այդ ժամանակ արդեն սովորեցի պատրաստել բավական լավ գործիքներ: Մեր համերգավարներից մեկի չորսամյա աղջիկը հրաշամանուկ էր: Պրոֆեսոր Սարաջևը հորդորեց հնարավորին չափ շուտ նրան նվագել սովորեցնել: Ուղարկեցին ջութակի դասերի, սակայն նույնիսկ ամենափոքր գործիքը հաշվարկված էր յոթամյա երեխայի համար: Ուստի խնդրեցին ինձ պատրաստել փոքր ջութակ: Բոլորը հավանեցին հնչողությունն ու ինձ այնպես գովեցին, որ որոշեցի նրանց է՛լ ավելի զարմացնել. հաջորդ ջութակը լուցկու տուփի չափ էր: Այդպես էլ սկսվեց. գործիքները գնալով փոքրանում էին՝ ընդհուպ մինչև Ստրադիվարիուսի ջութակների մի քանի կրկնօրինակ՝ դրված մարդու մազի մեջ: Սրանցից յուրաքանչյուրը, համաձայն կանոնի, պատրաստված էր 56 մասից…

Ինձ մի անգամ հարցրեցին՝ հնարավո՞ր է արդյոք նվագել այս ջութակներով: «Իհա՛րկե, - ասացի ես, - եթե գտնեք այդպիսի տաղանդավոր մոծակ»: Նվագածս ամենափոքր ջութակը 7մմ է: Իմանալով սա՝ վարպետ Օհան Դուրյանը եկավ մեր տուն, նայեց, զարմացավ, թե՝ անհնար է նվագել այսպիսի ջութակով: Ստիպված էի կազմակերպել ցուցադրական կատարում նրա և Ռադիոյի ու հեռուստատեսության ամբողջ սիմֆոնիկ նվագախմբի համար: «Ես կմոտենամ ու կստուգե՛մ», - գոչեց նա սրահից ու բարձրացավ բեմ: Մոտիկից նայեց ու բացականչեց, «Աստվա՛ծ իմ, նա նվագում է մե՛կ մատի ծայրով»:

Սխալվելու իրավունք չկա
Սակայն այնքա՜ն ձանձրալի էր ամբողջ ժամանակ պատրաստել միայն ջութակ, ուստի ես ազատեցի ինձ կապանքներից: Առաջացան նոր գործեր՝ ուղտերի քարավան ասեղի ծակում, մարդու մազի մեջ պարող աղջիկներ, Չարլի Չապլինը... Սկզբում պետք է հնարել ու պատրաստել աշխատանքի նրբագույն գործիքներ ու միայն հետո սկսել ստեղծագործել: Իհարկե, աշխատում եմ մանրադիտակով: Ընդ որում՝ յուրաքանչյուր գիծ պիտի անեմ միանգամից, որովհետև անիրական է երկրորդ անգամ կպնել նույն կետին: Իսկ որպեսզի գծերը լինեն հստակ ու չլղոզվեն, պետք է անել դրանք սրտի երկու հարվածի արանքում:

Դիմում, որն անհնար է ստորագրել
Ցայսօր պահում եմ երկարավուն ցուցակն իմ այն գործերի, որոնք Խրուշչովն ու Բրեժնևը նվիրում էին տարբեր երկրների առաջնորդների: Ունակություններս երբեմն օգտագործում էի անձնական հարցեր լուծելու համար: Օրինակ՝ ինձ պետք էր բնակարան. գնացի այն ժամանակ Հայաստանի Կենտկոմի առաջին քարտուղար Կարեն Դեմիրճյանի մոտ: Ասում եմ, «Կարող ե՞ք օգնել»: Նա թե՝ «Դիմո՛ւմ գրիր»: Ես՝ «Արդեն գրել եմ, Ձեր սեղանին է»: Փնտրում է, ոչինչ չի գտնում, զարմանում է: Ցույց եմ տալիս փոքր առարկան. ախր դիմումս գրել էի բրնձի հատիկի մեկ քառորդի վրա: Կարդաց խոշորացույցով, ժպտաց ու ասեց, «Ափսոս, որ չեմ կարող ստորագրել: Մարդավարի գրիր թղթի վրա»: Կարճ ասած՝ ստացա բնակարանը, իսկ այն դիմումն այսօր Դեմիրճյանի թանգարանում է:

Օպերայի ուրվականները
Մի անգամ՝ մոտ հիսուն տարի առաջ, ինձ խնդրեցին պատրաստել Օպերային թատրոնի միկրոսկոպիկ շենքը այն ժամանակ Կապույտ մզկիթում գտնվող Երևանի պատմության թանգարանի համար: Հենց այդ օրերին էլ ինձ Մոսկվայում նվիրել էին Սիբիրում ինչ-որ տեղ գտնված մամոնտի ժանիքի բեկոր: Արծնը պինդ էր, շագանակագույն: Դրանից էլ պատրաստեցի Օպերայի շենքը, ամրացրի ասեղի ծայրին, դրեցի խոշորացույցի տակ ու նվիրեցի թանգարանին:

Մեկ էլ հանկարծ ինձ զանգում է անհանգստացած տնօրենն ու ասում, որ թանգարանի աշխատակիցները շաբաթը մեկ տեսնում են տարօրինակ երևույթ. Օպերայի աստիճաններով բարձրանում են հանդիսատեսներ: Տնօրենը պնդում էր, որ ինքը նույնիսկ ժամ էր տեսել երաժշտասերներից մեկի ձեռքին: «Աստվա՜ծ իմ, - մտածում եմ ես, - Օպերայի բակում հուշարձաններ արել էի, պաստառներ արել էի, բայց հանդիսատե՞ս՝ երբե՛ք»: Պայմանավորվեցինք, որ հենց ժողովուրդը սկսեր բարձրանալ աստիճաններով, ինձ շտապ կանչեին, որ պարզեի՝ որտեղից էին հայտնվել: Անցավ մի քանի օր ու զանգեցին: Սուրացի թանգարան: Նայում եմ ու ի՞նչ տեսնեմ. մարդիկ իրար հետևից հանգիստ բարձրանում են աստիճաններով ու կորչում դռան հետևում: «Վե՛րջ, - մտածում եմ ես, - զանգվածային զգայախաբություն է»: Դիմեցինք մասնագետների: Պարզվեց, որ խոնավությունից մամոնտի ժանիքի արծնում առաջացել էին միկրոբներ, որոնց տեսել էինք մի քանի անգամ խոշորացված ու կարծել էինք հանդիսատես: Ավելին՝ Օպերա գնում էին ամենևին ոչ հոգևոր սննդի համար, կերածի համար էլ պետք է վճարեի ես: Եթե ուտեին Օպերան, ստիպված էի լինելու վերադարձնել հոնորարը: Շտապ պատրաստեցի նոր Օպերա նվազ ուտելի նյութից: Միևնույն ժամանակ այնքան հավանեցի քայլող մարդուկների գաղափարը, որ որոշեցի ստեղծել շարժվող միկրոքանդակներ:

Բայց դրանք միևնույնն է՝ շարժվում են
Որոշելը հեշտ է, իրագործելն է դժվար… Էդիսոնն իրականացրեց 3000 փորձ, ես՝ 20 000, մինչև իմ Չարլին բարձրացրեց ոտքը, հետո ձեռքը: Հետո սկսեց պարել: Մնացածն արդեն ավելի հեշտ էր: Օրինակ, «Գուլիվեր» միկրոքանդակում շատ կան շարժվող կերպարներ: Գուլիվերը ճոճում է գլուխը, մարդու մազից վանդակում փակված լիլիպուտը ցատկոտում է, ուզում է փախչել, իսկ նրա եղբայրը կանգնած է հսկայի թևին ու թափահարում է թուրը, թե, «Նայի, հա՜, կկտրե՛մ»: Գիտնականներն ուսումնասիրել են այս գործերը: Ասում են, թե հակասում են տիեզերական ձգողականության օրենքներին:

Սա էր, երևի, պատճառը, որ Էյնշտեյնի աշակերտներից մեկը պայտած լվերիս անվանեց աշխարհի ութերորդ հրաշալիք: Իսկ ակադեմիկոս Ալեքսանդր Կապիցան ասաց, որ գիտությունն անպայման կգտնի բացատրություն այս երևույթի համար, բայց ոչ հիմա:

Սովորական հրաշք
Գործերիս մասին հաճախասում են. «Հրա՜շք է»: Ուսումնասիրել եմ մեղվի կառուցվածքը. ի՜նչ հանճարեղ է՝ պարզ ու հանճարեղ, ինչպես այն ամենը, ինչ տեսնում ենք մեր շուրջ, ինչպես մենք ինքներս: Ես արդեն ութսունն անց մարդ եմ, բայց անցած տարի շատ ավելի ծեր էի, քան հիմա: Նույնիսկ մի բրոշյուր եմ գրել կյանքը երկարացնելու մասին: 

Սկզբում վստահ էի, որ մարդը կարող է ապրել երեք հարյուր տարի: Հետո, ուսումնասիրելով մի շարք բժշկական գրքեր, հասկացա, որ ո՛չ՝ կարող է հավե՛րժ ապրել: Մարդն ամենակատարյալ գործիքն է, որի նույնիսկ ամենափոքր մասերը մանրակրկիտ մշակված են: Ուղղակի մենք ենք, որ մոռացել ենք այդ գործիքի օգտագործման կանոնները, հետ են սովորել այն նվագելը: Կորցրել ենք ինտուիցիան, կորցրել ենք նաև Աստծո ստեղծած ամենասովորական հրաշքով զարմանալու ունակությունը: Բանն այն է, որ բոլոր նախնիներս հոգևորականներ էին: Երևի դրա համար էլ Նա լսում է ինձ: Օգտվում եմ դրանից ու երբեմն տալիս եմ հարցեր… գիշերը, երբ բոլորը քնած են: Իսկ առավոտյան արդեն իմանում եմ պատասխանը: Նա՛ է դնում այն գլխիս մեջ: Իհարկե, շատ դիմել չի կարելի, թե չէ կմտածի՝ էս ի՞նչ կպչուն հիմար է, որ ոչինչ չի կարողանում ինքնուրույն հասկանալ: 

Դոսյե
Էդուարդ Ղազարյանը միկրոքանդակի արվեստի հիմնադիրն է, աղեղնավոր գործիքներ պատրաստող վարպետ, Հայաստանի Սիմֆոնիկ նվագախմբի նախկին կոնցերտմայստեր, ՀՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ, Երիտասարդության ու ուսանողների Մոսկվայի համաշխարհային 6-րդ փառատոնի դափնեկիր (1957): Միայն 1983-ին Ղազարյանի աշխատանքներից 9-ը գրանցվել են ռեկորդների ռուսական «Դիվո» գրքում: Վարպետը ստեղծել է 1000-ից ավելի գործ, որոնցից մի քանիսին կարելի է նայել միայն օպտիկական հազարապատիկ խոշորացմամբ: Ղազարյանը ստեղծում էր իր գեղարվեստական ստեղծագործությունները շաքարի ավազահատիկների վրա, օգտագործում մարդու ու ձիու մազեր, այդ թվում՝ դրանց երկայնահատ կտրվածքներ, հացազգիների, թանկարժեք մետաղների ու քարերի փոշեհատիկներ:

«Ереван» ամսագիր, N1-2, 2010