Բնակարանային հարց

Ո՞վ է պատասխանատու բազմաբնակարան շենքերի վիճակի համար, ինչպե՞ս կարելի է ավելի քիչ գումար ծախսել ջեռուցման վրա և ավելի լավ պաշտպանված լինել երկրաշարժից, ինչու՞ են մարդիկ զրկվում իրենց տներից՝ չստանալով պատշաճ փոխհատուցում. ուսումնասիրում ենք Երևանի բնակֆոնդը և փորձում պատասխաններ գտնել բնակարանային հարցերին:

Անձնական պատասխանատվություն
Երևանի տարբեր հատվածներում մեկը մյուսի հետևից էլիտարության տարբեր աստիճանի բազմաբնակարան շենքեր են կառուցվում: Բայց մայրաքաղաքում գոյություն ունեցող 4754 շենքերի ճնշող մեծամասնությունն արդեն վաղուց է կանգուն: Ու դրանցից շատերը բավական տխուր վիճակում են (վթարայիններին կանդրադառնանք առանձին): Եթե ավելի հստակ, ապա վերանորոգման կարիք ունի Երևանի ամեն երրորդ բնակարան: Ու՞մ խնդիրն է սա: Պարզվում է՝ բնակիչների: Պարզապես ոչ բոլորն են դա գիտակցում: Գուցե դեռ վառ են հուշերը խորհրդային անցյալից, երբ բազմաբնակարանների հետ կապված բոլոր հոգսերը պետու-թյունն էր հոգում: Բայց 1991-ին՝ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո, շենքերը մասնավորեցվեցին: Այդ պահից ի վեր ոչ միայն բուն բնակարաններն են պատկանում բնակիչներին, այլև ընդհանուր տարածքները: Համատիրությունն էլ այն մարմինն է, որ պետք է հետևի այդ ընդհանուր տարածքներին, զբաղվի վերականգնողական աշխատանքներով, կոմունալ հարցերով և այլն: «Մարդիկ պետք է հասկանան, որ պատասխանատու են այդ ամենի համար և երբ ամսական գումարներ են վճարում համատիրությանը, պետք է հետևողական լինեն, թե ինչպես, ինչի վրա է ծախսվում հավաքված գումարը, — բացատրում է «Հաբիթաթ ֆոր Հյումենիթի Արմենիա» հիմնադրամի Ռեսուրսների զարգացման ղեկավար Սեդա Արզումանյանը: — Համատիրությունն էլ իր հերթին պարտավոր է հաշվետվություններ ներկայացնել և հնարավորինս տեղեկացված պահել բնակիչներին»:

Սակայն այն գումարները, որ մարդիկ հավաքում են համատիրությունների համար, այսօր լուրջ հարցեր լուծել չեն կարող: Նույնիսկ բանկերից վարկ վերցնելն է գրեթե անհնար մի պարզ պատճառով. համատիրությունը, որպես այդպիսին, որևէ գույք չունի գրավ դնելու համար: «Հաբիթաթ Արմենիան», որը գործում է Հայաստանում 2000 թվականից և որի առաքելությունը ցածր եկամուտ ունեցող ընտանիքների բնակարանային պայմանների բարելավումն է, այս պահին վարկային ծրագիր է իրականացնում «Ինեկոբանկի» հետ՝ երաշխավորությունների հիման վրա: Այսինքն՝ շենքի բնակիչների առնվազն 75 տոկոսը պետք է իր համաձայ-նությունը տա, որպեսզի համատիրությունը դիմի վարկին: Կազմակերպությունն էլ բանկի և համատիրության միջև որպես միջնորդ է հանդես գալիս: «Երկարատև աշխատանք է, պետք է բոլորի հետ հանդիպել, խոսել, բացատրել առավելությունները, ծրագրի բնակիչների համար շահավետ կողմերը», — բացատրում է Արզումանյանը։

Դրսի փորձ
Արզումանյանի կարծիքով՝ բարեփոխումների կարիք ունի համատիրությունների օրենսդրական դաշտը: Դրա համար նախ և առաջ արժե ուսում-նասիրել այլ երկրների հաջող փորձերը: Այդ նպատակով էր սեպտեմբերին «Հաբիթաթ Արմենիան» կազմակերպել տարածաշրջանային համաժողով, որին մասնակցում էին փորձագետներ Սլովակիայից, Չեխիայից, Հունգարիայից, Լեհաստանից և Ուկրաինայից: Մասնակիցները խոսեցին այն մասին, թե ինչի շնորհիվ է իրենց երկրներում համատիրությունների դաշտը բարելավվել: Նախ՝ շատ են գրանտային ծրագրերը, երբ համատիրությունները կարող են ստանալ սուբսիդավորում այս կամ այն խնդիրը լուծելու համար: Հարմար մեխանիզմ է քվորումը, որը թղթի վրա կա նաև մեզ մոտ, բայց իրականում չի իրականացվում: Իսկ էությունը շատ պարզ է. եթե առկա են մի քանի խնդիրներ, բայց միջոցները սահմանափակ են, մարդիկ հավաքվում են ու քվեարկում, թե որ խնդիրը պետք է լուծել այս պահին: Այն երկրներում, որտեղ մեզ պես համատիրությունը ներառում է մի քանի շենք, կա նաև այսպիսի տարբերակ՝ շենքերից մեկի կարիքը հոգալու համար հնարավոր է ծախսել մյուս շենքերի ֆոնդում եղած միջոցները՝ հետագայում վերականգնելու պայմանով, իհարկե: Մյուս, ավելի պարզ տարբերակն այն է, որ համատիրությունները ստեղծում են ֆոնդ, որտեղ բնակիչները պարզապես ավելի շատ գումար են հավաքում: Այսինքն՝ կատարվում են հաշվարկներ, որոշվում է ամսական վճարման գումարը, այդ ամենը կուտակվում է ֆոնդում, որից էլ կարելի է օգտվել այն ժամանակ, երբ խնդիր է ծագում:

Շենքերի ջերմային պաշտպանությունը
Մեկ այլ կարևորագույն խնդիր է բնակելի շենքերի ջերմաարդիականացումը: Երևանում և ընդհանրապես ողջ հանրապետությունում գոյություն ունեցող բազմաբնակարան շենքերի մեծ մասը բոլորովին չի համապատասխանում էներգախնայողության միջազգային չափանիշներին: Հայաստանը 70 տոկոսով կախված է ներկրվող վառելիքից՝ գազն ու ատոմակայանի համար անհրաժեշտ հումքը ներկրվում է: Բարձրացնելով բնակելի շենքերի ջերմային պաշտպանությունը՝ կարելի է վառելիք խնայել, այդպիսով ոչ միայն ավելի քիչ գումար վճարել, այլև պակասեցնել կախվածությունը արտաքին աշխարհից: Դրան գումարվում է էկոլոգիական գործոնը՝ որքան քիչ վառելիք օգտագործվի, այնքան քիչ կաղտոտվի շրջակա միջավայրը: Սովորական բնակչի համար էլ զգալիորեն կպակասի ձմեռային ամիսներին ջեռուցման համար օգտագործվող գազի և էլեկտրաէներգիայի դիմաց վճարումների չափը: Իսկ գազի գները, ինչպես գիտենք, ժամանակ առ ժամանակ բարձրանալու սովորություն ունեն: Այդուհանդերձ, բնակարան ընտրելիս երևանցիները գրեթե չեն հետաքրքրվում շենքի էներգաարդյունավետության պարամետրերով: Լավագույն դեպքում՝ քարի՞ շենք է, թե՞ պանելային: Եվ դեռ հայտնի չէ՝ որն է ավելի լավ, հաշվի առնելով ժամանակակից տեխնոլոգիաների զարգացումը:

Հենց այս պատճառով է, որ չափազանց կարևոր է մարդկանց իրազեկման հարցը: «ՄԱԿ-ի Զարգացման ծրագրի» (ՄԱԶԾ) հայաստանյան գրասենյակը Գլոբալ էկոլոգիական ֆոնդի ֆինանսավորմամբ 2010-ից իրականացնում է «Շենքերի էներգետիկ արդյունավետության բարձրացում» ծրագիրը (2010-2015թթ.):

Ծրագիրն ունի «Շենքերի ինտեգրված նախագծման վերաբերյալ իրազեկում, ուսուցում և կրթական ծրագրերի կազմակերպում» առանձին բաղադրիչ, որի շրջանակում մշակվել են տարբեր ձեռնարկներ և կատալոգներ նախագծային և շինարարական կազմակերպությունների համար, անցկացվել և անցկացվում են ուսուցման ծրագրեր նախագծողների, շինարարների, ինչպես նաև ուսանողների և աշակերտների համար և այլն: Բայց ծրագրի կարևորագույն մասը շենքի ջերմաարդիականացման հաջողված նախադեպի ստեղծումն էր: Այս տարվա սեպտեմբերին Երևան քաղաքի Ավան վարչական շրջանում ներկայացվեց երկրում առաջին ջերմաարդիականացված շենքը: Աշխատանքները ֆինանսավորվել էին ՄԱԶԾ-ԳԷՖ ծրագրի շրջանակում և համաֆինանսավորվել Երևանի քաղաքապետարանի կողմից: ՄԱԶԾ-ԳԷՖ «Շենքերի էներգետիկ արդյունավետության բարձրացում» ծրագրի ղեկավար Վահրամ Ջալալյանի խոսքերով՝ նման նախագիծ առաջին անգամ էր իրականացվում Հայաստանում, այդ պատճառով էլ ամբողջությամբ կատարվել է դրամաշնորհային հիմունքներով՝ 90 տոկոսը ծածկեց ՄԱԶԾ-ն, իսկ մնացած 10-ը՝ Երևանի քաղաքապետարանը. «Մեզ համար կարևոր էր ցույց տալ կենդանի, վառ օրինակի վրա, թե ինչ կարող է սա տալ բնակիչներին»: Ջերմաարդիականացումից առաջ և հետո շենքի ցուցանիշները համեմատելու համար ջեռուցման սեզոնների ընթացքում բոլոր բնակարաններում հատուկ սարքավորումներ են դրվել, որոնց միջոցով ստացվել է ճշգրիտ տեղեկություն: Նախնական տվյալներով՝ էներգախնայողությունը 58 տոկոսի է հասել, իսկ դրամային արտահայտությամբ՝ շուրջ 6 միլիոն դրամի: Եվ սա առանց բնակարանների լուսամուտների փոփոխության, ինչը է՛լ ավելի կբարձրացներ շենքի ջերմային պաշտպանության մակարդակը:

Պատահական չէր նաև Դանիել Վարուժան թաղամասի թիվ 6 շենքի ընտ-րությունը: Ա1-451-ԿՊ սերիայի կամ ժողովրդական լեզվով՝ «ԵրևանյանԴՍԿ» շենքերը ամենատարածված տեսակներից են Հայաստանում (շուրջ 2500 հատ): Խոշորապանել, կրող պանելներով շենքեր են, որոնք այն եզակի շենքերից էին, որ կանգուն են մնացել 1988-ի երկրաշարժից հետո: Ինչ-որ տեղ նաև դա է պատճառը, որ ԴՍԿ-ները շարունակվում են կառուցվել մինչ օրս: Մասնավորապես՝ այս տեսակի շենքերն այսօր կառուցվում են Երևանի քաղաքապետարանի կողմից՝ քանդվող վթարային շենքերի փոխարեն: ՄԱԶԾ-ի նախորդ ծրագրի աջակցությամբ Ավանում արդեն ներդրվել էր կենտրոնացված ջեռուցման համակարգ, որը մատակարարում է շուրջ 39 բազմաբնակարան շենք (ևս 38-ը մի-ացման փուլում են): Որոշվեց ջերմաարդիականացումն էլ իրագործել այդ շենքերից մեկում, որպեսզի ավելի հեշտ և ճշգրիտ իրականացվի մոնիթորինգը՝ թե որքան էներգիա է ծախսվել հենց ջեռուցման վրա: Շենքերի համեմատության և Ավան վարչական շրջանի հետ համատեղ քննարկման արդյունքում ընտրվեց թիվ 6 շենքը: Նախագծումից և մի քանի ամիս տևած շինարարական աշխատանքներից հետո ջերմաարդիականացված շենքը հանձնվեց բնակիչներին: Վահրամ Ջալալյանի կարծիքով, սակայն, դրամաշնորհային տարբերակով ծրագրի շարունակելը այնքան էլ ճիշտ չէ. «Մի ծրագիր՝ տեսանելիության, օգուտների ցուցադրման համար լավ է, սակայն եթե նույն սկզբունքով արվի երկրորդը, երրորդը, ապա արդեն «շուկան կփչացնենք»: Մարդը չպետք է նստի սպասի, երբ իր փոխարեն կգան ու ամեն ինչ կանեն: Հարկավոր է մշակել և ներդնել շենքերի էներգաարդյունավետության բարձրացման հայաստանյան պայմաններում աշխատունակ ֆինանսակազմակերպչական մոդել:

«Հաբիթաթ Արմենիան» արդեն սկսել է աշխատել շենքերի ջերմաարդիականացման վերաբերյալ նախագծի վրա: Դրա արդյունքում նախատեսվում է ջեռուցման ծախսերի շուրջ հիսուն տոկոսով կրճատում: «Այլ հարց է, որ սկզբնական շրջանում անհրաժեշտ կլինի այդ պայմանական 40 հազարից տնտեսված 20 հազարը վճարել վարկին՝ շենքի ամբողջական էներգաարդյունավետությունը բարձրացնելու համար, այսինքն՝ պետք է կատարվեն արտաքին պատերի տերմոիզոլյացիա, տանիքի, դռների, պատուհանների վերանորոգում, ջերմամեկուսացում, — ասում է Սեդա Արզումանյանը, — մարդկանց գաղափարը, իհարկե, դուր է գալիս, բայց այժմեական վճարումները, միևնույն է՝ շատ քչերը կարող են անել, նույնիսկ քաղաքապետարանի սուբսիդավորման դեպքում»: Մյուս, ավելի խնայողական տարբերակը աշխատանքների աստիճանաբար կատարումն է՝ սկզբում տանիք, հետո պատերը, լուսամուտները և այլն: Ի դեպ, էներգախնայողության համար մեկ այլ տարբերակ է արևային էներգիայի օգտագործումը՝ ջուրը տաքացնելու համար, անվճար՝ միայն տանիքին պանելների տեղադրման օգնությամբ: Նախատեսվում է ամբողջ Հայաստանում, այդ թվում և Երևանում, թեպետ առայժմ միայն առանձնատներում է կիրառելի: «Հաշվի առնելով Հայաստանում արևային օրերի քանակը, պետք է լուրջ համակարգային ներդրումներ անել այս ուղղությամբ կառավարության ակտիվ ներգրավմամբ: Այստեղ կարևոր կողմն է համագործակցել էլէկտրացանցերի հետ արևային պանելները լայնամասշտապ տարածելու և կիրառելու նպատակով։ Բանն այն է, որ ամռանը արևային մարտկոցներով մարդ կարող է ստանալ ավելի շատ էներգիա, քան ծախսել և լավ կլիներ որևէ կերպ այդ չօգտագործված էներգիան հանձնել էլեկտրացանցերին և ապա հետ ստանալ այն ավելի ցուրտ ամիսներին»:

Տնաքանդություն
Լուրջ խնդիր է նաև բազմաբնակարանների սեյսմակայությունը: ԱԻՆ Սեյսմիկ պաշտպանության ազգային ծառայության գնահատմամբ՝ Երևանի շուրջ 4800 բազմաբնակարան շենքերի 20%-ը սեյսմակայունության տեսակետից ընդհանրապես շահագործման պիտանի չէ: Մոտ 60%-ն էլ սեյսմազինվածության բարձրացման և ամրակայման կարիք ունի: Այսպիսով, բազմաբնակարանների միայն 20%-ը ուժեղ երկրաշարժիդեպքում չի փլուզվի: Այդ դեպքում զոհերի թիվը մայրաքաղաքում կարող է հասնել 100 հազարի: Սեյսմիկ պաշտպանության ազգային ծառայության ղեկավար Զավեն Խլղաթյանի խոսքերով՝ Երևանի առավել վտանգավոր թաղամասը Կենտրոն համայնքն է, որը կառուցապատված է հիմնականում հին, սեյսմակայունության նորմերին չհամապատասխանող շենքերով:

Սեյսմիկ նորմերի հետ խնդիր ունեցող շենքերի թվի մասին վերջերս խոսել է նաև «Հայնախագիծ» ընկերության տնօրեն Գրիգոր Ազիզյանը: Նրա կարծիքով՝ հնարավոր է ոչ մեծ ծախսերով և առանց բնակիչների տարհանման բարձրացնել գոյություն ունեցող շենքերի սեյսմակայունությունը. «Ուժեղացման բազմաթիվ նախագծեր կան: Օրինակ՝ բարձրահարկ շենքերի (6 հարկից բարձր) վերևում կառուցվում է մեկ հարկ՝ դրվելով ռետինամետաղական բարձիկների վրա: Երկրաշարժի ժամանակ այդ հարկը տատանվում է շենքի տատանումներին հակառակ և գրեթե կրկնակի պակասեցնում սեյսմիկ ուժի ազդեցությունը շենքի վրա»:

Վթարային
2014 թվականի հոկտեմբերի 15-ի դրությամբ Երևանում հաշվառված են երկրորդ, երրորդ և չորրորդ աստիճանի վնասվածություններ ունեցող թվով 127 բնակելի շենքեր, որից 10-ը՝ չորրորդ աստիճանի վթարայնության բազ-մաբնակարան և հանրակացարանային բնակելի շենքեր, որոնցում փաստացի բնակվում են թվով շուրջ 500 ընտանիք: Չորրորդ աստիճանի վնասվածություն ունեցող բազմաբնակարան և հանրակացարանային բնակելի շենքերը քանդվում են բնակիչներին բնակարաններ հատկացնելու աշխատանքների ավարտից հետո մեկից եռամսյա ժամկետում՝ մրցութային հիմունքներով ընտրված կազմակերպության կողմից: Բնակիչների վերաբնակեցման և շենքերի քանդման աշխատանքների կատարման ժամանակահատվածը կարող է որոշվել միայն պետական կամ համայնքային բյուջեներից՝ այդ նպատակների համար համապատասխան հատկացումներ նախատեսելիս:

Պետական կարիքներն ու մարդկանց տները
2000-ականներին մի շարք աղմկահարույց դեպքեր եղան, երբ կենտրոնում բնակվող մարդկանց տները, այսպես կոչված՝ «պետական կարիքների» համար քանդվում էին, իսկ այնտեղ ապրող մարդկանց առաջարկվում էր երբեմն ծիծաղելի փոխհատուցում: «Պետական կարիքների զոհեր» հասարակական կազմակերպության նախագահ Սեդրակ Բաղդասարյանն այն մարդկանցից է, ով 2005 թվականին զրկվեց իր տնից, որը գտնվում էր այն վայրում, որտեղ այսօր Հյուսիսային պողոտան է: Տունը նրա պապն էր գնել հեռավոր 1940 թվականին: «Բերեցին մեքենա, ֆայլա բազառից՝ բանվոր, որ մեր իրերը դատարկեն: Իհարկե, կային մարդիկ, ովքեր համաձայնվել էին նրանց առաջարկած գրոշներին: Տեղական բոլոր դատական ատյաններն անցնելուց հետո ես դիմեցի Եվրադատարան: 2011-ին Եվրադատարանը կայացրել է որոշում, համաձայն որի՝ ՀՀ-ն պարտավորվում է ինձ տրամադրել բնակարան իմ նախկին տան տեղում կառուցված բազմաբնակարան շենքում»: Բայց պարզվեց, որ այդ բնակարանը վաճառված է դեռ 2009 թվականից և ունի ուրիշ սեփականատեր: Սեդրակը ստիպված նորից դիմեց դատարան, որ գործը կրկին վերցնեն վարույթ: Վերջը դեռ չի երևում:

Կարինա Վոլկովայի բախտը ավելի շատ է բերել: 1977 թվականից նա ապրել է Տերյան 7 հասցեում գտնվող առանձնատանը: Դեռ խորհրդային տարիներին կային խնդիրներ, քանի որ շենքը վթարային էր. «Տարիներ շարունակ պլանավորում էին, որ հիմա կքանդեն, մեզ առաջարկում էին բնակարան նոր թաղամասերում՝ 8-րդ մասիվ, Դավթաշեն և այլն, մենք էլ չէինք համաձայնվում, հույս ունեինք, որ այդուհանդերձ ավելի լավ տարբերակ կլինի»: Ավելի լավ տարբերակ իսկապես եղավ. 1995-96 թվականներին վերջապես սկսեցին վթարային շենքերի քանդումը և դրանց տեղում նորերի կառուցումը: Կարինեի ընտանիքը նորից չհամաձայնվեց գնալ. «Շատ հարևաններ վախենում էին, որ տները կքանդեն, իսկ խոստացված բազմաբնակարանը չեն սարքի և ռիսկի չդիմելու համար վերցրեցին գումարը: Մենք սպասեցինք, ու չնայած մի քիչ վախ կար, բայց երկու տարի հետո ստացանք բնակարան նորակառույց վեց հարկանի շենքում»: Ցավոք, այսպիսի դեպքեր, երբ շահում են բոլոր կողմերը, հազվադեպ են հանդիպում: Նույնիսկ Տերյանի վրայի՝ Կարինեենց հարևան տարածքներում ապրողները հետագայում չստացան նման պայմաններ ու ստիպված եղան համաձայնվել շատ ավելի փոքր փոխհատուցումների ու տեղափոխվեցին այլ թաղամասեր:

Կառուցապատումների համար օտարված բնակտարածքների հետ կապված հաճախ են խնդիրներ առաջանում: Ժամանակ առ ժամանակ լուրեր են գալիս այն մասին, որ այս կամ այն շենքը տարիներ շարունակ չի կառուցվում, բնակիչները չեն ստանում խոստացված բնակարանները և այլն: Այս խնդրի վերաբերյալ մեր հարցմանը Երևանի քաղաքապետարանից պատասխանեցին, որ վերաբնակեցման ենթակա ընտանիքներին քանդված, ապամոնտաժված շենքի տեղում բնակարան հատկացնելու հնարավորությունը կարող է ընձեռվել, եթե ընտանիքը ցանկություն հայտնի վթարային շենքի բնակարանն ազատելու և ժամանակավոր այլ կացարան իր միջոցներով վարձակալելու՝ մինչև տեղում կառուցվող շենքի շինարարության ավարտը: Սակայն վերջին 3 տարիների ընթացքում այդ տարբերակից օգտվելու առաջարկություններ գրեթե չեն ներկայացվել: Փոխարենը, որպես բնակիչների տեղափոխման հաջող օրինակ, բերվում են 2013 թ-ին շահագործման հանձնված Սիսակյան 22 և Մարգարյան 37 հասցեների շենքերը, որոնք կառուցվել էին նախկին վթարային շենքերի տեղում, իսկ բնակարանների մի մասը ստացել են Աջափնյակի, Էրեբունու ու Շենգավիթի մի քանի հանրակացարանային շենքերից վերաբնակեցված 134 ընտանիքները:

***

Երևանում շարունակում են տներ կառուցվել ու քանդվել, վերականգնվել ու կցակառույցներով հարստանալ: Եվ որոշ հարցեր ստանում են իրենց պատասխանները, մյուսները մնում են բաց:

«ԵՐԵՎԱՆ» ամսագիր, N 11, 2014