Քարքարոտ այգեստաններ

Մի քանի տարի առաջ նախկին Երևանյան ամրոցի տարածքում նոր բնակելի համալիրի կառուցման ժամանակ հայտնաբերվել էին հեթանոսական տաճարի մնացորդներ: Հնագետները դեռ պետք է սահմանեն գտածոների տարիքը և պատմական արժեքը: Իսկ ահա նույն տեղանքում արդեն չորս տասնամյակ գործող «Վարպետ Վահանի ժայռեղեն այգին» կարելի է գնահատել սեփական աչքերով՝ ցանկացած պահի:

Հայաստանը քարերի երկիր է: Իսկ հմուտ ձեռքերում արվեստի նմուշների վերածված քարն արդեն ազգի հոգին է։ Վարպետ Վահանի այգում կան տասնյակ, հարյուրավոր այդպիսի նմուշներ, որոնք քարից են հղկված կամ փորագրված են ժայռերին։ Այգու տեղանքը, չնայած իր բազմադարյան պատմությանը, ոչ բոլոր երևանցիներին է հայտնի։

XVI դարում թյուրքական խան-նվաճողներից մեկի կողմից կառուցված ամրոցը գտնվում էր այժմյան Երևանի «Նոյ» գինու, օղու և կոնյակի կոմբինատի մոտակայքում (նախկին Շուստովյան կոնյակի գործարանը)՝ վեր խոյանալով Հրազդանի կիրճի վրա։ Վարպետ Վահանի այգին տեղակայված է գործարանի պատերից այն կողմ և գրավում է Երևանյան ամրոցի նախկին տարածքի միայն մի մասը։

Ներքևում երևում է մասամբ պահպանված Կարմիր կամուրջը, որ կառուցվել է 1679-ին։ Այս վայրի անառիկությունը հենց բնության ձեռքի գործն է: Պատահական չէ, որ առաջին ռուս-պարսկական պատերազմի ժամանակ Երևանյան ամրոցը երկու անգամ անհաջող կերպով պաշարվել է ռուսների կողմից (1804-ին Ցիցիանովի կողմից, իսկ 1808-ին՝ Գուդովիչի): Եվ միայն 1827-ի հոկտեմբերի 5-ին Երևանը գրավվեց Պասկևիչի զորքի կողմից, ինչի շնորհիվ էլ վերջինս ստացավ Էրիվանի կոմսի կոչում: Իսկ հաջորդ տարի, Թուրքմենչայի պայմանագրի պայմանների համաձայն, Էրիվանյան խանությունը մտավ Ռուսական կայսրության կազմի մեջ:

Ժայռեղեն այգու յուրաքանչյուր քարը մայրաքաղաքի պատմության կենդանի վկան է:

Հին ամրոցի տեղում քարերի այգի ստեղծելու մասին միտքը ծագեց ինժեներ Վահան Մելքումյան-Ղազումյանի մտքում անցյալ դարի 70-ականների սկզբին: 1956 թվականին ճարտարապետ Ռաֆայել Իսրայելյանը նախաձեռնեց Շուստովյան գործարանի հիման վրա գինու գործարանի նոր շենքի կառուցումը: Շինարարությունից հետո շատ քարեր ավելացան, հատկապես՝ բազալտ: Հենց դրանք էլ վարպետ Վահանը որոշեց օգտագործել որպես ապագա քարե քանդակների նյութ:

Այգու պատմությունը մեզ ներկայացրեց վարպետ Վահանի որդին՝ Սամվել Ղազումյանը: Մի քանի տարի առաջ՝ վարպետ Վահանի մահից հետո, այգու տարածքում ուզում էին էլիտար բնակելի շենքեր կառուցել, սակայն վարպետ Վահանի ընկերների ու որդու եռանդի շնորհիվ այգին հաջողվեց փրկել:
Այս վայրը «Ժայռեղեն այգի» է կոչել բանաստեղծ Հովհաննես Շիրազը, ով այստեղ տնկել է խաղողի մի տունկ, երբ 1973-ին այցելել է վարպետ Վահանին:
Քանդակներից ոչ մեկը ո՛չ ձևով, ո՛չ էլ բովանդակությամբ չի կրկնվում: Եվ, այնուամենայնիվ, դրանց մեջ կա մի ընդհանուր հատկանիշ՝ բոլոր դեմքերը պայծառ են և շրջված են դեպի արևածագի կողմը: Ժայռերի վերին հարթակներին իր թևերն է փռում մի արծիվ, իսկ ներքևում երևում է եղնիկը: Ավելի ներքևում տեղակայված են «Սասունցի Դավիթ» էպոսի հերոսները, իսկ մեկ այլ վայրում խոյանում է հենց ժայռի մեջ փորված զորեղ առյուծը:

Այստեղ նաև կարելի է հիանալ վարպետի «աշխատանքային» քարանձավով, որում, իմիջիայլոց, շատ են սիրում իրենց տեսահոլովակները նկարահանել հայ երգիչները: Դրա մեջ փորված է մի օջախ, որից ծուխ դուրս չի գալիս: Ավելի ճիշտ դուրս գալիս է, բայց աննկատ՝ կորչում է ժայռի ճեղքերի մեջ: Խրճիթում չի լսվում ո՛չ հարևան ջրանցքի հոսելու ձայնը, ո՛չ շինարարության աղմուկը, ո՛չ էլ ինքնաթիռների շարժիչների ձայնը, որ ամեն 5-10 րոպեն մեկ իջնում կամ հեռանում են «Զվարթնոց» օդանավակայանից:

Ի դեպ, Հրազդանի կիրճի քարանձավները բնակեցված են եղել դեռևս մարդկության զարգացման վաղ շրջանում: Այս վայրերում գտնվել են առարկաներ, որ թվագրվում են մ.թ.ա. IV-II հազարամյակներով:

Խաչքարերն ու նռնենիները լրացնում են կախարդական այգու ընդհանուր տեսքը: Խոր աշնանը դրանց վրա դեռևս կախված են լինում հասունությունից ճաքճքած պտուղները: Չնայած նրան, որ այգին գտնվում է Երևանի գրեթե կենտրոնում, այստեղ հանգստություն է տիրում:

Այս եզակի վայրը զբոսաշրջիկների՝ պատմության սիրահարների համար ավելի գրավիչ դարձնելու նպատակով Սամվելը մտադիր է այգու անկյուններում տեղադրել տարածքում հայտնաբերված գտածոները: Նաև ծրագրել է զբոսաշրջավարի ուղեկցությամբ և ազգային հյուրասիրությամբ էքսկուրսային նախագիծ ստեղծել: Այս ամենի հետ մեկտեղ, իշխանությունները մտադիր են իրականացնել նաև այգու հարևանությամբ գտնվող Կարմիր կամրջի վերականգնումը:

«ԵՐԵՎԱՆ» ամսագիր, N12, 2012