11 Ապրիլ 2016, 19:20
25551 |

«Բուտայի» (նշանախշ) հայկական ակունքները

Օտարները դարեր շարունակ փորձել են իրենց վերագրել, յուրացնել մեր մշակույթի շատ տարրեր։ Նման օրինակ է հայկական տարազներում հաճախ օգտագործվող բոլորիս քաջ հայտնի «Բուտա»-ն, կամ ինչպես մեզանում է ընդունված անվանել «նշանախշ»-ը, որի ծագումնաբանության վերաբեյալ միասնական վարկածը բացակայում է: Այս հոդվածով Արմինե Թադևոսյանը տալիս է դրա իրական` հայկական ծագման ու պատմության մասին վերլուծությունը։

Բուտան* շատերին քաջ հայտնի նշաձև նախշ է՝ մի ծայրը սրացող և կորացող եզրով: Նորաձևության աշխարհում և առօրյայում շատերիս այն ծանոթ է «բադամ» անվանումով։ Այն կարելի է հանդիպել  թե՛ Արևելքի երկրներում,  թե՛ Եվրոպայում։ Անգամ իտալական հանրահայտ Etro ապրանքանիշն այն իր հիմնական զարդանախշն է դարձրել` որպես նորաձևության ոլորտում տարածված «բոհո» ոճի էլեմենտ։

Արևելյան համարվող այս նախշը գոյություն ունի հին ժամանակներից, սակայն ոչ ոք ստույգ չգիտի` երբ, որտեղ և ինչ պայմաններում է այն ստեղծվել։ Հետաքրքիր է, որ այս առեղծվածային զարդանախշը  առատորեն կիրառվել է նաև հայկական տարազների վրա ու տարատեսակ ու զարդերի մեջ՝ Բարձր Հայքից մինչև Վասպուրական, Կիլիկիա ու Փոքր Հայքի նահանգներ: Այն, ոսկեթել ասեղնագործությամբ, ամենից շատ հանդիպում է Կարինի, Սեբաստիայի, Շատախի, Մարաշի, Խարբերդի, Փերիայի, Ալեքսանդրապոլի, Իգդիրի 18-19-րդ դարերի ազգային զգեստների ու, մասնավորապես, գոգնոցների վրա։  

Կոստյումի պատմության դասագրքերն ու հագուստի հանրագիտարանները բուտայի հայրենիքը համարում են Հնդկաստանը, որտեղ այսօր էլ այն լայն կիրառում ունի, հատկապես քաշմիրե շալերի ու մեհենդիի` հինայով ձեռքերի նկարազադրման արվեստում։ 

 

Սասանյան Պարսկաստանում այն արքունական հագուստների ու թագերի զարդարանք էր, գործվում էր ոսկեթել կամ արծաթաթել` այնպես, ինչպես մեր տարազներում է։ 14-16-րդ դարերում քաշմիրե շալերը, որոնք ամբողջությամբ զարդարված էին այս նախշազարդով, մեծ տարածում գտան նաև Եվրոպայում։ Մեծ Բրիտանիայում այն ստացավ իր երկրորդ աշխարհահռչակ անունը՝ paisley` «փեյսլի», շնորհիվ շոտլանդական նույնանուն քաղաքի, որտեղ 7-րդ դարի առաջին կեսից սկսեցին արտադրվել փեյսլիով էժանագին գործվածքներ։

Այսօր այն նաև հայտնի գորգանախշ է ու դեկորատիվ էլեմենտ միջին Ասիայի և Մերձավոր Արևելքի կիրառական արվեստներում։ Արևումտքում այն հաճախ նաև անվանում են «турецкий огурец», իսկ Ադրբեջանում այն «սեփականաշնորհել», դարձրել են ազգային նախշազարդ, գովերգում են բանատեղծություններում, իբրև թե իրենց մշակույթի սիմվոլ։ Ոմանք պնդում են, իբրև թե նախշի ձևում կրկնօրինակված է նոճիի /кипарис/ ուրվագիծը, ուրիշները՝ ձևի մեջ տեսնում են փետուրի կամ փասիանի թևի գծագիրը, ոմանք էլ՝ նմանեցնում են բադամի, վարունգի, թզի, տանձի, արմավենու տերևի, նշի և այլ տարատեսակ պտուղ-բանջարեղենի հետ:

Ինչո՞ւ բուտա։

Ասում են` զրադաշտականության մեջ «բուտա»` boteh, նշանակել է զրադաշտի ճրագ, անմար կրակ, որ շարունակ վառվել է զրադաշտականների տաճարներում։ Որպես ճրագ մեկնաբանությունն ունի այլ աղբյուր ևս. սանսկրիտում buta նշանակում է հենց «կրակ»։ Սակայն այս ստուգաբանությունը, շատ ավելի ուշ է տարածում գտել: Պարսկերենում boteh բառը թարգմանվում է որպես «տատասկափուշ»: Ասում են, թե դրա առանձին վառվող ճյուղերը մոմի պես են այրվում, և կրակի լեզվակները նման են բուտայի ձևին, բույսի ծաղիկներն էլ յուրահատուկ բույր ունեն, որոնք, եթե հավատանք պնդումներին, թմրադեղի ազդեցություն են ունեցել: Հենց այստեղից էլ, իբր, ծագում է հատուկ վերաբերմունքը բուտա նախշի հանդեպ: Թեև ամեն մի ենթադրություն իր գոյության իրավունքն ունի, բայց ինձ այն չափազանց մտացածին է թվում: 

Պարզվում է նաև, որ երկնակամարում` համաստեղությունների շարքում, մենք նույնպես ունենք բուտա նախշը. դա Boötes համաստեղությունն է: Հնուց տարբեր լեզուներում այսպես է կոչվել և առ այսօր էլ կոչվում է Եզնարած համաստեղություն: Եվրոպայում ու հատկապես Իռլանդիայում  կան Boötes համաստեղության հետ կապված չափազանց հետաքրքիր արտեֆակտներ։ Մասնավորապես, իռլանդական Ֆեբագ գյուղում մեգալիտյան մի քարակույտ կա (նկ. 8), որն իռլադացիները նույն համաստեղության հետ են կապում:  Այս քարերի դասավորվածությունը եվրոպական գիտնականներին ձեռք է հիշեցրել և թույլ տվել ենթադրելու, որ վրայի քարը բութ մատի իմաստն ունի ու այդպես էլ կոչվել է՝ fenagh` finger, այսինքն` մատ: Եվ այս քարե բութ մատը ոչ այլ ինչ է, քան Եզնարած (Boötes) համաստեղությունը…

Այստեղ կարելի է հիշել հայերենի  «բութ մատ» անվանումը, որը, ինչպես նշում է  Հ. Աճառյանը, հայկական բառ է, որ գալիս է հնախոսական bhut ձևից: Պարզ է, որ այս ամենը մեկ ընդհանուր տրամաբանություն ունի և չի կարող զուգադիպություն համարվել: Բավական է նայել մեր բութ մատին և ամեն ինչ պարզ կդառնա. բուտա նախշ = բութ մատ = Boötes համաստեղություն:  Բայց ո՞րն է այս ամենի բուն իմաստը: 

Չինաստանում մի շատ հին ու հայտնի առասպել կա, որ կոչվում է «Ջուլհակ աղջկա և եզնարածի սերը»: Չժի-Նյույը (չինարենից թարգմանաբար՝ «ջուլհակ, մանածագործ, կտավագործ»), որը հին չինական պատումներում գորգագործների աստվածուհին էր ու Ծյան Դի երկնային տիրակալի դուստրը, ապրում էր Արծաթյա գետի արևելյան ափին ու կախարդական մետաքսով ամպեր էր գործում: Պատումներից մեկում նշվում է, որ նա իր «մետաքսե», նրբին խառնվածքով հիշեցնում էր մետաքսի շերամ (silkworm, шелкопряд)։ Ջուլհակ Չժի-Նյույը ծանոթանում է  Նյու-Լան երիտասարդին, որը եզնարած էր: Նրանք սիրահարվում, ամուսնանում են,և նրանց սիրուց ծնվում են երկու երեխա՝ աղջիկ և տղա։ Սակայն երկնային տիրակալը բարկանում է, որ դուստրն ամուսնությունից հետո այլևս չի գործում, ու աքսորում է եզնարածին Արծաթյա գետի հակառակ ափը՝ թույլ տալով հանդիպել միմիանց միայն տարին մեկ անգամ՝ 7-րդ լուսնի 7-րդ օրը։ Հին ժամանակներից այդ օրը թե՛ Չինաստանում, թե՛ նաև Ճապոնիայում համարվել է սիրահարների օր։

Պարզ է, որ այս ամենը կապված է աստղագիտության հետ: Եվ իրոք, չինացիներն Արծաթյա գետ էին անվանում Ծիր Կաթինը (Milky Way): Բացի դա, ինչպես արդեն նշեցինք, Չժի-Նյույը գորգագործների աստվածուհին էր ու ասոցացվում էր Ջուլհակ աստղի՝ Վեգայի հետ, որը Քնար (Lyrae, Лира) համաստեղության ամենապայծառ աստղն է` α-ն, իսկ նրա հայրը երկնային տիրակալն էր: Մնաց Նյու-Լան եզնարածը... Ակնհայտ է, որ Նյու-Լան եզնարածը հենց Եզնարած (Boötes) համաստեղությունն է, բայց ժամանակը ժամանակ չէր լինի, եթե մարդկության հիշողության մեջ գոնե մեկ անգամ խառնաշփոթ չստեղծեր: Դրա շնորհիվ ու առասպելի բուն իմաստը կորցնելով է, որ մարդիկ, չգիտես ինչու, որոշել են, թե Նյու-Լան եզնարածը ոչ թե Եզնարած համաստեղությունն է՝ իր պայծառագույն Արկտուր (α) աստղի հետ, այլ այս ամենի հետ ոչ մի կապ չունեցող Արծիվ համաստեղության Ալտաիր կոչվող աստղը:

Սակայն ՅուԿէն` «Հին Չինաստանի առասպելները» գրքի հեղինակը, գրում է. «Սպիտակ մետաքս հիշեցնող Երկնային գետի երկու կողմերում... մենք այսօր էլ կարող ենք տեսնել երկու մեծ ու պայծառ աստղեր` Եզնարածը ու Ջուլհակը: Եզնարածի թիկունքում են գտնվում երկու փոքր աստղեր՝ որդին ու դուստրը...»:

Բավական է հայացքներս շրջենք դեպի աստղերը, որպեսզի պարզ դառնա, որ խոսքը գնում է հենց Եզնարած համաստեղության մասին, որի ամենամեծ ու պայծառ աստղ Արկտուրուսն ինքն էլ կոչվում էր համաստեղության անունով՝ Եզնարած, որովհետև հենց նրա թիկունքում ենք տեսնում իր որդուն ու դստերը, այլ ոչ թե Ալտաիրի: Չմոռանանք նշել նաև, որ մենք արդեն վաղուց շարժվում ենք Եզնարած համաստեղության պայծառ աստղերի կողմից լուսավորված արահետով ու կարող ենք նկատել այն, ինչ մինչև այդ հնարավոր չէր տեսնել: Մենք ուշադրություն ենք դարձնում, որ չինական առասպելի երկնային տիրակալը թույլ է տալիս սիրահարներին հանդիպել միայն  7-րդ լուսնի 7-րդ օրը, ինչը համապատասխանում է հայոց տոմարի Մեհեկան ամսվա Աստղիկ օրվան: Եվ ահա այստեղ էլ գտնում ենք ևս մեկ բանալի մեր գանձարանի դռները բացելու համար…

Բանն այն է, որ հին հայկական պատումներում Աստղիկ դիցուհին Վահագն աստծո սիրուհին էր: Ինչպես և չինական պատումում է ջուլhակուհին լողում Արծաթյա գետում, որտեղ հանդիպում է Եզնարածին, այնպես էլ, հայկական ավանդության համաձայն, Աստղիկ դիցուհին ամեն գիշեր լողում էր Մշո Դաշտով հոսող Արածանի գետում։  Աստղիկի և Վահագնի սերը սուրբ է համարվել. մարդիկ կարծել են, թե նրանց հանդիպումից է, որ անձրև է տեղում երկրի վրա, ուրախություն, բերք ու բարիք ստեղծվում։ Նույն կերպ է և չինականում։ Աստղիկից ծիծեռնակները, որպես սուրհանդակներ, լուր էին տանում Վահագն աստծուն, իսկ չինական առասպելի վերջում նույնպես իբրև սուրհանդակներ հանդես են գալիս թռչունները։ Զուգահեռներն այնքան պարզ են, որ ակներև է դառնում այն մետաքսյա թելը, որով շատ հին ժամանակներում կապված են եղել Հայաստանն ու Չինաստանը:

Վաղուց հայտնի է, որ առասպելն ունի ռացիոնալ հատիկ այնպես, ինչպես գիտենք, որ ամեն բույս ունի իր սերմը: Բայց մենք ցանկանում ենք զատել ռացիոնալը, տեսնել ու հասկանալ մեր առասպելի բուն իմաստը, ու, որքան էլ զարմանալի թվա, մեր այս հայ-չինական տանդեմին իր ձեռքն է մեկնում շումերաաքքադական տանդեմը:

Հենց այստեղ է առաջին անգամ կարծիք հնչում, թե Կասպից ծովի անվանումը ծագում է աքքադական kaspu` «արծաթ» բառից, ու այստեղից ենք մենք եզրակացնում, որ հայկական և չինական առասպելների ռացիոնալ հատիկը հենց հայ-չինական համագործակցությունն էր, որը հետագայում կոչվեց Մեծ Մետաքսե Ճամփա:

Ինչպես երկնքում Արծաթյա գետը բաժանում էր Եզնարածին ու Ջուլհակին, այնպես էլ երկրի վրա մետաքս արտադրող Չինաստանը Արծաթյա Կասպից ծովով բաժանված էր հմուտ գորգագործների երկիր Հայաստանից: Այստեղ՝ Հայաստանում, Չինաստանից մատակարարված մետաքսյա թելը ներկվում էր որդան կարմիրի, ծիրանի ու լաջվարդի գույներով, ապա գործվում էին շքեղ գորգեր և վաճառվում աշխարհի տարբեր ծայրերում: Այս կոոպերացիան այնքան շահութաբեր էր, որ դրա մասին սիրո առասպելներ հյուսվեցին, և բուտա նախշը հայ-չինական սիրո, հարգանքի ու համագործակցության խորհրդանիշը դարձավ` սկսելով կիրառվել գորգարվեստում, գործվածքագործության, ասեղնագործության մեջ որպես մաքուր սիրո խորհրդանիշ, իսկ ջուլհակ աղջիկները սկսեցին հաճախ օգտագործել այն իրենց ստեղծագործություններում։ Հետո ժամանակն արեց իր քայքայիչ գործը. նախշի բուն իմաստը մոռացության տրվեց։ Բայց աստղերը, շարունակելով շողալ, ստիպում են մեզ վերհիշել այն, ինչը վաղուց մոռացվել էր ու, մոռացության մատնված, յուրացվել օտարների կողմից: Այժմ բուտա նախշը նորից կարող է վերադառնալ իր պատվանդանին և խորհրդանշել այն, ինչ ի սկզբանե խորհրդանշում էր:

Իսկ հիմա ձեր ձեռքը վերցրեք ասեղ ու տեսեք, թե բութ մատը, ցուցամատն ու ասեղը ինչպես կազմեցին Եզնարածի համաստեղությունը: ի՞նչու էր որպես Ջուլհակ ընտրված հենց Վեգա աստղը:Պատասխանը մեկն է: Այն ժամանակ, երբ բացվեց Մետաքսյա Ճանապարհը, և սկիզբ առավ հայ-չինական համագործակցությունը, Վեգա աստղը կատարում էր Բևեռային աստղի դեր. դա եղել է մեր թվարկությունից 13 000 տարի առաջ, այսինքն` ավելի քան 15 000 տարի առաջ:

 

Independent research laboratory, "Sacred Trilingva"

*/անգլ.` botteh, ռուս.` бута, պարսկ.` بته‎‎)/  Բուտան հայտնի է նաև Paisley /փեյսլի/ անունով։ 


 

Այս թեմայով