Պահպանվում է Ֆեյսբուքի կողմից

Պատմաբան, քաղաքագետ Միքայել Զոլյանը վերլուծում է Ֆեյսբուքի և մյուս առցանց գործիքների դերը վերջին տարիներին Երևանի պաշտպանության գործում՝ կինո «Մոսկվայի» ամառային դահլիճից մինչև Աֆրիկյանների շենքը, և փորձում հասկանալ, թե ինչ ապագա ունի քաղաքային ակտիվիզմը:

Ով հայ ժողովուրդ, քո փրկությունը Ֆեյսբուքի մե՞ջ է
Մի քանի տարի առաջ երիտասարդ դասախոսների համար նախատեսված ծրագրով հայտնվել էի ամերիկյան հայտնի համալսարաններից մեկում: Ինձ առաջարկեցին մի հոդված գրել Հայաստանին վերաբերող որևէ թեմայի մասին: Եվ ես, առանց կասկածելու, որոշեցի գրել «Հայաստանի ֆեյսբուքյան սերնդի» մասին: Շատ լավ հիշում եմ այդ օրը. նստած էի Սան-Ֆրանցիսկոյի դաունթաունում (երևանյան լեզվով ասած «փոքր կենտրոնում») մի սրճարանում, եղանակն արևոտ էր, ինչը ՍանՖրանցիսկոյի համար հազվագյուտ երևույթ է: Ինձ պատել էր լավատեսության մի ալիք. ես գրում էի Երևանի ակտիվիստների մասին, այն մասին, թե ինչպես են նրանք օգտագործում սոցիալական ցանցերը և ինտերնետի ընձեռած նոր հնարավորությունները: Գրում էի այն մասին, թե ինչպես չթողեցին, որ քանդվի «Մոսկվա» կինոթատրոնի ամառային դահլիճը և այն մասին, թե դրանից հետո քանի նոր նախաձեռնություն առաջացավ, և որքան անսպասելի էր այդ ամենը հին կարծրատիպերով մտածողների համար: Եվ ես համոզված էի, որ հենց նրանք էլ փոխելու են Երևանի դեմքը: Կամ, ավելի ճիշտ, չեն թողնի, որ Երևանի դեմքը կամայականորեն փոխվի:

Իհարկե, ես կասկածներ ունեի, որ այս ամբողջ ոգևորության պատճառը «պանդուխտի էֆեկտն» էր, երբ Հայաստանից հեռու լինելով սկսում ես այն պատկերացնել միայն վառ գույներով: Բայց երբ շուտով վերադարձա Երևան, պարզվեց, որ միայն ես չէի ոգևորված: Թվում էր, թե առաջադեմ և ընդդիմադիրոտ երևանցի երիտասարդությունն ապրում է երկու բանով. սոցիալական ցանցեր և քաղաքացիական ակտիվիզմ: Հենց նոր հաջողությամբ էր պսակվել կինո «Մոսկվայի» ամառային դահլիճի պահպանման համար պայքարը: Թվում էր՝ եթե հաջողվել է լուծել նման բարդ խնդիր, ապա այլ նմանատիպ խնդիրներ լուծելը լինելու է շատ ավելի հեշտ:

Ին՞ չ եղավ այս տարիների ընթացքում: Եթե ասեմ, որ իմ լավատեսությունն արդարացավ, և Երևանը դարձավ միանգամայն մի նոր քաղաք, թերևս սխալ կլինի: Բայց արդյոք, դա նշանակո՞ւմ է, որ ակտիվիզմը տապալվեց: Այսօր արդեն կարելի է սթափ հայացք նետել երևանյան ակտիվիզմի պատմության վրա և արձանագրել, որ այն անցել է բավականին լուրջ ճանապարհ, ունեցել է հաղթանակներ և պարտություններ: Այո, «ֆեյսբուքյան սերնդի» հետ կապված ոչ բոլոր հույսերն էին արդարացված: Բայց նաև, խոստովանենք, որ առանց դրա մեր քաղաքում շատ բան կարող էր լինել ավելի վատ, քան այսօր է:

Կյանքը Ֆեյսբուքից առաջ. նախաֆեյսբուքյան ակտիվիզմի պատմությունից
Իհարկե, Երևանում կար ակտիվիզմ Ֆեյսբուքից առաջ: Քաղաքացիական ակտիվիզմը թերևս նույնքան հին է, որքան Երևանը փոխելու մոլուցքը: Այն ժամանակ, երբ սկսվեց ամբողջապես կերպարանափոխվել Երևանի կենտրոնը, արդեն կային քաղաքացիներ, այդ թվում երիտասարդ, ում դուր չէին գալիս այդ փոփոխությունները, և նրանք չէին ամաչում դրա մասին բարձրաձայնել: Բայց նրանք քիչ էին, իսկ «մեսիջը» տեղ հասցնելու նրանց հնարավորությունները՝ սահմանափակ: Ես հիշում եմ այն ժամանակվա ակցիաները. տասը-տասնհինգ երիտասարդներ հավաքվում էին քանդման ենթակա որևէ շենքի մոտ, լուռ կանգնում այնտեղ, պարզում պաստառներ, երբեմն մոմեր վառում: Որոշ ակցիաներ ավելի բազմամարդ էին: Բայց այդ ակցիաների արձագանքը սահմանափակ էր: Իշխանական լրատվամիջոցները դրանց մասին ընդհանրապես չէին խոսում: Ընդդիմադիրները, ճիշտ է, խոսում էին, բայց նրանց համար այս ամենն ընդամենը «հանցավոր վարչակարգի» հանցավորության հերթական վկայությունն էր, և նրանք անիմաստ ու միամիտ էին համարում որևէ «տեղական նշանակության» խնդրի համար պայքարելը: Արդյունքում, այն մարդկանց, ում իրապես հուզում էր Երևանի պահպանման խնդիրը, պատել էր անօգնականության և հուսահատության մի զգացում: Հիշում եմ ընկերներիցս մեկի՝ այդ տարիներին գրված մի հոդված. նա փնտրում էր «քաղաքային պարտիզանին», քանի որ իրավիճակն այնքան անհույս էր, որ քաղաքն այլանդակող բութ և անհասկանալի ուժին կարող էր դիմակայել միայն «քաղաքային պարտիզանությունը»: Ցավոք, նա այդպես էլ չհայտնվեց: Բայց նրա փոխարեն երևանյան իրականության մեջ հայտնվեց մի նոր գործոն՝ Մարկ Ցուկերբերգը և յուր Ֆեյսբուքը:

Մարկ Ցուկերբերգը և հայ իրականությունը
Եվ ահա եկավ սոցիալական ցանցների, բլոգերի, Յություբի և այլ կիսահասկանալի ու անհասկանալի բառերի ժամանակը: Կասկածելի քաղաքաշինական նախագծերը մնում էին երևանյան իրականության անբաժանելի մասը: Ավելին, չի կարելի ասել, որ այդ նախագծերի դեմ ակտիվորեն պայքարող մարդկանց քանակը շեշտակի աճեց. ի վերջո, ամենաեռանդուն պայքարող ակտիվիստների քանակը միշտ էլ բավական փոքր էր: Բայց այժմ ակտիվիստների ցանկացած ակցիա, հատկապես եթե այն հետաքրքիր էր և անսպասելի, լուսաբանվում էր ինտերնետի ընձեռած հնարավորությունների միջոցով:

Մի քանի ակտիվիստներ իրենց նախաձեռնած ակցիային կարող էին հրավիրել հարյուրավոր մարդկանց, իսկ այդ ակցիայի լուսանկարները և տեսագրությունները Յություբում և Ֆեյսբուքում նայում էին հազարավոր մարդիկ: Ավելին, եթե որևէ ոստիկան ձեռք բարձրացներ ակտիվիստի վրա կամ որևէ դժգոհ չինովնիկ հայհոյեր ակտիվիստին, այդ տեսագրությունը կդիտեին արդեն տասնյակ հազարավոր մարդիկ:

Ֆեյսբուքյան քվեարկությունների արդյունքներով կամ էլ պարզապես «լայքերի» ու «ըթենդինգների» քանակով արդեն պարզ էր դառնում, որ այս կամ այն նախաձեռնությանը աջակցում են ոչ թե տասնյակ կամ հարյուրավոր, այլ հազարավոր և տասնյակ հազարավոր մարդիկ: Արդեն ոչ միայն ճղած ջինսերով «ջակի-ջուկի» երիտասարդներն էին տեղեկանում այս ակցիաների մասին, այլև այն մարդիկ, ում ընդունված է անվանել «ազգաբնակչության լայն շերտեր»: Հիշում եմ մի դեպք, երբ իմ բնակարանում վերանորոգում անող վարպետին սկսեցի պատմել երևանյան նախաձեռնություններից մեկի մասին, նա ինձ ընդհատեց՝ ասելով, որ այդ ամենի մասին շատ լավ տեղյակ է: «Ո՞րտեղից», — զարմացած հարցրեցի ես: «Յություբից», — անվրդով պատասխանեց զրուցակիցս:

Երևանը՝ մարտադաշտ. Մաշտոցի պուրակի ճակատամարտը 
Վերջին տարիների ընթացքում Երևանը տեսել է բազմաթիվ քաղաքացիական նախաձեռնություններ կամ, ինչպես ասում են ակտիվիստները, «պայքարներ»: Թերևս, դրանցից ամենաերկարատևն ու համառը Մաշտոցի պուրակի համար պայքարն էր: Չգիտեմ, գուցե պատճառն այն է, որ մասնագիտությամբ պատմաբան եմ, բայց Մաշտոցի պուրակի դեպքերն ինձ հիշեցնում են Առաջին համաշխարհային պատերազմի ճակատամարտերը:

Ինչպես Առաջին աշխարհամարտի տարիներին, հակառակորդ բանակները խրամատներ էին փորում և ամիսներով, գերագույն լարման գնով պահում իրենց դիրքերը, այդպես էլ Մաշտոցի պուրակում էր: Մի կողմից՝ ակտիվիստները և մյուսից՝ քաղաքային իշխանություններն ու ոստիկանությունը դիրքավորվել էին և ոչ մի գնով չէին ուզում զիջել: Առաջին աշխարհամարտի տարիներին կողմերը փորձում էին առավելության հասնել՝ երբեմն օգտագործելով անակընկալ հարձակումներ, երբեմն՝ նոր զենք կիրառելով, երբեմն էլ ճակատային գրոհների միջոցով: Այսպես էլ Մաշտոցի պուրակում էր: Մի ձմեռային գիշեր ոստիկանները փակեցին տարածքը և սկսեցին «բուտիկների» մոնտաժումը: Մի ուրիշ անգամ, թմբուկների թնդյունի ներքո ակտիվիստների «առաջապահ» գունդը՝ կազմված աղջիկներից, «ներխուժեց» բուտիկներ, և քանի որ մարտի 8-ն էր, ոստիկանությունը այլ տարբերակ չուներ, քան սահմանափակվել նրանց ծաղիկներ նվիրելով:

Ի վերջո, Մաշտոցի պուրակը վերածվեց մի յուրահատուկ Ավարայրի. ինչպես կասեր Եղիշեն, «ոչ թե մեկ կողմը հաղթեց, և մյուս կողմը պարտվեց, այլ քաջերը քաջերի դեմ դուրս գալով, երկու կողմն էլ պարտություն կրեցին»: Իհարկե, այս դեպքում թերևս ավելի ճիշտ կլիներ ասել, որ երկու կողմն էլ հաղթանակ տարան: Կարծում եմ, իրենք ակտիվիստներն էլ մինչ այժմ չեն եկել միևնույն հայտարարի, թե, ի վերջո, որն էր Մաշտոցի պուրակի պայքարի արդյունքը:

Այո, այգին պահպանվեց և բուտիկներն ապամոնտաժվեցին: Ծնվեց հայ ինտերնետի ամենատարածված և կենսունակ մեմերից մեկը՝ «Սիրուն չի, Տարոն ջան»: Մյուս կողմից՝ ակտիվիստներից շատերը գտնում էին, որ հարցը լուծվեց ոչ իրավական ճանապարհով, և բուտիկների ապամոնտաժումը գնահատում էին որպես նախընտրական փիառ՝ ԱԺ ընտրություններին ընդառաջ: Առավել ևս, որ պուրակի մյուս կողմը մնաց անբարեկարգ և լքված:

Ակտիվիզմը և լայն զանգվածները. Փակ շուկան և Հարյուր դրամը.
Թերևս, Մաշտոցի պուրակի պայքարի ավարտը չառաջացրեց այն ոգևորությունը, որը կարող էր, նաև այն պատճառով, որ Երևանի պահպանման համար մղվող պայքարի ճակատում մեկ այլ տեղ ակնհայտ անհաջողություն գրանցվեց: Փակ շուկան, որը Երևանի խորհրդանիշներից մեկն էր, վերածվեց մի սովորական շոփինգ մոլի: Պարզվեց, որ շուկան իր ճաշակով ձևափոխող օլիգարխը կարող է հավաքել մի ամբողջ բանակ, ընդ որում՝ դրա համար բոլորովին անհրաժեշտ չեն սոցիալական ցանցերը:

Սա այն դառը պահերից մեկն էր, երբ ակտիվիստները գիտակցեցին, որ սոցիալական ցանցերը երբեմն անզոր են, իսկ Ֆեյսբուքում ստացված հազարավոր լայքերը դեռևս չեն նշանակում, որ փողոցում կլինեն թեկուզև հարյուրավոր ցուցարարներ: Մինչդեռ, հակառակ կողմում հայտնվեցին մարդիկ, ում ամենօրյա ապրուստը կախված էր մեկ օլիգարխից: Բացի դրանից, ինչը թերևս ոչ պակաս կարևոր է, նրանցից շատերը ազնվորեն չէին հասկանում, թե ինչու են տարօրինակ, ոչ այնքան «հայեցի» շորերով երիտասարդներն այդպիսի աղմուկ բարձրացրել «կռիսանոցի» համար:

Փակ շուկան այն առիթն էր, երբ ակտիվիստներին շատերը սկսեցին մեղադրել «կյանքից կտրված լինելու», «ժողովրդին չհասկնալու», «վիրտուալ իրականությամբ ապրելու» և այլ նմանատիպ մեղքերի մեջ: Շուտով երևանյան ակտիվիստները ստացան այդ մեղադրանքները հերքելու փայլուն հնարավորություն: Քաղաքապետարանը որոշեց բարձրացնել քաղաքային տրանսպորտի ուղեվարձը և ի հայտ եկավ «Չենք վճարելու 150 դրամ» նախաձեռնությունը: Այժմ արդեն չէր կարելի ասել, որ Արևմուտքից ֆինանսավորվող գրանտակեր մասոնները և երևանյան փոքրաթիվ հիփսթեհիփսթերուհիները փորձում են օրվա հացից զրկել «հասարակ ժողովրդին»: Ընդհակառակը, նրանք հայտնվեցին մարշրուտկայի համար վերջին հարյուր դրամը վճարող տատիկ-պապիկների պաշտպանի դիրքում: Թերևս ամենահետաքրքիրը «Հարյուր դրամի պայքարի» օրերին այն էր, որ թանկացման դեմ ամենաակտիվ հանդես եկողներն այն մարդիկ էին, որոնց կարելի է դասել «միջին խավի» շարքերին: Բազմաթիվ հաջողակ երիտասարդ (և ոչ այնքան երիտասարդ) մարդիկ՝ բիզնեսմեններ և մենեջերներ, ծրագրավորողներ և ճարտարապետներ, նույնիսկ երգիչներ և դերասաններ, սկսեցին իրենց մեքենաներով անվճար տեղափոխել մարդկանց, անուններն ու «չվացուցակները» բոլոր ցանկացողների համար հրապարակվում էին պայքարի կայքում, ֆեյսբուքյան էջում: Այն մարդիկ, ում մեղադրում էին «վիրտուալ իրականությունում» ապրելու և «հասարակ ժողովրդից» հեռու լինելու մեջ, հայտնվեցին հենց այդ «հասարակ ժողովրդի» կողքին: Արդյունքը հետևեց շատ շուտով. քաղաքային իշխանությունը հրաժարվեց թանկացումից: Եվ, չնայած պաշտոնյաները, գծատերերի հետ միասին, համոզում էին, որ առանց թանկացման Երևանի քաղաքային տրանսպորտի համակարգը կաթվածահար կլինի, արդեն մեկ տարուց ավելի պահպանվում է հին գինը:

Աֆրիկյանների շենք. արդյոք սա ակտիվիզմի վե՞րջն է
Եվ վերջապես այս տարի տեղի ունեցավ ևս մեկ իրադարձություն, որը գուցե եզրափակեց մի ամբողջ փուլ երևանապահ ակտիվիզմի պատ-մության մեջ: Հայտնի Աֆրիկյանների շենքը, որի համար պայքարը արդեն վաղուց էր տարվում, ի վերջո ապամոնտաժվեց (ինչպես և մնացած նման դեպքերում՝ իշխանությունները պնդում են, որ այն պետք է վերականգնվի): Մինչև վերջերս ակտիվիստներին հաջողվում էր պահել Աֆրիկյանների շենքը, այնտեղ անգամ համերգներ էին կազմակերպվում, Աֆրիկյանների շենքը, ասում էին ակտիվիստները, «պահպանվում է հասարակության կողմից»: Եվ ահա այսօր այդ շենքն այլևս չկա, համենայն դեպս՝ իր տեղում:

Այն, ինչ տեղի էր ունենում Աֆրիկյանների շենքի շուրջ, հիշեցնում էր Մաշտոցի պուրակի պատմությունը, բայց այս անգամ ամեն ինչ շատ արագ տեղի ունեցավ: Գուցե պատճառն այն էր, որ մոտ ապագայում ընտրություններ չկան կամ, որ չափազանց լուրջ շահեր էին ներգրավված այս խնդրում: Լսվեցին նաև ձայներ, որոնք ասում էին, թե ակտիվիզմը այն ձևով, որով կար վերջին տարիներին, սպառել է իրեն, որ Ֆեյսբուքի խմբերով և Յութուբի հոլովակներով արդեն ոչ ոքի չես զարմացնի և անհրաժեշտ են նոր մեթոդներ (ճիշտ է, որոնք են նոր մեթոդները, սովորաբար չի նշվում):Իհարկե, հիասթափությունը հասկանալի է:

Բայց, կարծում եմ, դեռևս վաղ է քաղաքային ակտիվիզմը համարել անցած փուլ: Այո, քաղաքային ակտիվիստները գուցե և չկարողացան հասնել այն ամենին, ինչի համար պայքարում էին: Այո, գուցե նրանք շատ տարվեցին ինտերնետով և տեխնոլոգիաներով և ինչ-որ պահի ինչ-որ չափով դարձան Ֆեյսբուքյան վիրտուալ իրականության պատանդը: Բայց, ակտիվիստների բոլոր հաղթանակներն ու պարտությունները հաշվի առնելով, կարծում եմ, որ այսօր մեր քաղաքը մի փոքր ավելի լավն է, քան կարող էր լինել: Եվ, ի վերջո, «ակտիվիստը» ոչ պաշտոն է, ոչ էլ մասնագիտություն: Ակտիվ քաղաքացի դառնալու ճանապարհը յուրաքանչյուրիս համար բաց է: Իրոք, Ֆեյսբուքով այսօր ոչ ոքի չես զարմացնի: Բայց, թերևս արդեն ստեղծվել է այն օնլայն գործիքը, որի միջոցով իրենց ձայնը լսելի կդարձնեն վաղվա ակտիվ քաղաքացիները:

«ԵՐԵՎԱՆ» ամսագիր, N 10, 2014