Երբեմն թվում է՝ ժամանակը հուժկու քամու նման վաղուց ցաք ու ցրիվ է արել հեթանոսական տապալված կուռքերի մոխիրը: Հիմա նրանք հիշեցնում են մեզ իրենց գոյության մասին լոկ վաղնջական ժամանակների հուշարձաններով և գիտական հետազոտությունների հոդվածներով: Այնուամենայնիվ, վերջերս անցկացված հարցման մասնակիցների 13 տոկոսը կարծում է, որ հեթանոսությունից հրաժարվելը Հայաստանի պատմության մեծագույն սխալներից է: Այս արդյունքի հոգեբանական աստառի մասին խոսեց ԵՊՀ արտասահմանյան գրականության ամբիոնի դոցենտ, հոգեբան Նատալի Գոնչար-Խանջյանը:
Ոմանք կարծում են, որ «մի քանի դար մնացինք առանց պետության հեթանոսությունից հրաժարվելու ու քրիստոնեություն ընդունելու պատճառով»:
- Սա սխալ գնահատական է թե՛ պատմության տեսանկյունից, թե՛ մի շարք այլ առումներով: Բայց այս կարծիքը, ընդ որում հաճախ կենցաղային մակարդակով, առկա է ոչ միայն հայերի մեջ: Օրինակ՝ Ռուսաստանում էլ կա որոշակի հետաքրքրվածություն սլավոնական հեթանոսության նկատմամբ: Սա արտահայտվում է թե՛ բազմաթիվ ակումբներով, թե՛ զանազան հրատարակություններով, որոնց հեղինակները փորձում են համոզել ընթերցողին՝ միգուցե նաև իրենց, որ ուժի ու ճշմարտության համար պարտադիր է վերադառնալ դեպի հեթանոսություն, դեպի ազգի զարգացման «ոսկեդար»: Որոշ հայեր այսպես են ասում. «Տիգրան Մեծի ժամանակ ունեինք ծովից ծով ահռելի Հայաստան. հեթանոս էինք, այդ պատճառով էլ ունեինք հզոր պետություն»: Բայց նման տրամաբանությամբ ինչպե՞ս բացատրել 20-րդ դարում՝ քրիստոնեության օրոք, հայկական պետականության վերականգնումը: Այս մտածելակերպը դեմ կառնի պատի, եթե համեմատենք իշխան Վլադիմիրի օրոք հեթանոս Ռուսիայի և այժմյան սահմանները: Այսօր Հայաստանում հայտնված հեթանոսության կողմնակիցների դեպքում, հավանաբար, առկա է ղեկավարման «արտաքին կենտրոն» կոչված հոգեբանական գործոնը: Նման հատկություն ունեցող մարդիկ հակված են բացատրել ամեն ինչ արտաքին հանգամանքներով ու բարդել պատասխանատվությունը հենց դրանց վրա: Մինչդեռ քրիստոնեական արժեքներով առաջնորդվողներին բնորոշ է հակառակը՝ ղեկավարման ներքին կենտրոնը, որը ենթադրում է ընտրության ազատություն և դրանից բխող պատասխանատվության զգացում:
Այս «նոր հեթանոսության» ալիքի հիմքում ընկած չէ՞ տարատեսակ աստվածների հետ կապված հեթանոսական գունագեղ ծեսերի կարոտը: Իզուր չէ, որ անտիկ դարաշրջանը պարուրված է ռոմանտիկայի քողով:
- Այդ «քողն» այդքան էլ միանշանակ չէ, եթե մոտիկից նայեք: Հին հույնը դիմում էր իր աստվածներին հպարտ ու բարձր գլխով, ձեռքերը լայն բացած՝ ասես տարրալուծելով իր ներաշխարհը տիեզերքում, բանակցում էր՝ հաճախ բացեիբաց սակարկելով պայմանները, նա կարող էր աստվածների հետ նույնիսկ սիրային կապեր ունենալ (Զևսի ու Լեդայի պատմությունը՝ վառ օրինակ), մինչդեռ հռոմեացին վախվորած էր մտնում տաճար, ծածկում էր գլուխը ու աղոթում՝ չհամարձակվելով բարձրացնել հայացքը: Ամեն դեպքում, նույնիսկ այն ժամանակ մեծ մտածողները փնտրում էին Ճշմարտությունը ու այդ փնտրտուքներում երբեմն կանխագործում միաստվածության գաղափարը: Արդեն մ.թ.ա. 1-ին դարում Վերգիլիոսը կանխատեսում էր «ոսկեդար» ու «աստվածամանկան ծնունդ»: Յուրաքանչյուր դարաշրջան, յուրաքանչյուր մշակույթ ունի իր գեղեցկությունն ու դաժանությունը, կոպտությունն ու մեղմությունը, չարի ու բարու սահմանները որոշող բարքերը: Բնականաբար, այս ամենը կար նաև հեթանոսության մեջ՝ ընդ որում հաճախ փոփոխվելով ու հարմարվելով մարդկանց շահերին: Քրիստոնեությունը տվեց բարոյական հիմք ու իդեալ, փրկության և հավիտենական կյանքի երաշխիք բոլոր նրանց, ովքեր ունեին անկոտրում հավատք մարդկանց համար չարչարված Աստծո որդու նկատմամբ և ձգտում էին հոգեպես նմանվել նրան: Իհարկե, նյութապաշտ ու զեխություններին տրվող մարդուն ավելի ձեռնտու և հեշտ է չառաջնորդվել պատվիրաններով, որոնք կատարելու համար հարկավոր են ջանքեր և մշտական ինքնատիրապետում. փոխարենը հարմար է վերականգնել հեթանոսական «ազատությունները»՝ ներկայացնելով դրանք որպես վերադարձ դեպի ինքնություն ու ազգի ակունք:
Սա կրոնական «հանդուրժողականության» բավական մտահոգիչ դրսևորում է մի ազգի մեջ, որտեղ շատերը բազմիցս՝ այդ թվում 1915-ի եղեռնի ժամանակ, մահը նախընտրել են կրոնափոխությանը:
Այդ դեպքում ի՞նչն է պատճառը, և ո՞րտեղ է այդ «հանդուրժողականության» սահմանը:
- Պատճառը թերևս անձի երկատվածությունն է՝ ճեղքումը: Խնդիրը Ֆրոյդի կառուցվածքային մոդելով դիտարկելու դեպքում կարող ենք ասել, որ կենդանի, մարմնական էությունը՝ իդը (լատ. id – «այն») փորձում է սուպեր էգոյի հաշվին գերակշռել էգոյի վրա: Մարդու ներսում տեղի է ունենում պղտորում, երկու էությունների միախառնում: Այստեղից էլ առաջանում է առօրյա կյանքի հեթանոսական առհավությունը: Այս համատեքստում կարող ենք նշել, որ շատերն են հակված իսկական հետևողականությունը փոխարինել ձևական գործողություններով ու ծեսերով: Երբեմն լինում են ծիծաղելի միջադեպեր: Օրինակ՝ ընկերներով հավաքվում են, գնում խաղատուն, որ ուրախ ժամանակ անցկացնեն, մեկ էլ կանանցից մեկը հայտարարում է, թե չի ուտելու միս, որովհետև ծոմ է պահում: Հետևում է շատ տեղին հարց՝ այդ դեպքում ի՞նչ գործ ունի խաղատանը: Ծոմ պահելը և եկեղեցական տոները նշելը որպես նորաձև միտում բնորոշ է ոչ միայն հայկական հասարակության որոշակի մասին. սա տարածված երևույթ է պետականորեն քարոզվող անաստվածությունից ազատված ամբողջ հետխորհրդային տարածքում:
Ավելի հեշտ է լինել նորաձև, քան առաքինի: Սակայն Հայաստանը, ի տարբերություն այլ երկրների, չի ենթարկվում ուժեղ գաղափարախոսական ազդեցության, թեպետ, իմիջիայլոց, գտնվում է բարդ աշխարհագրական պայմաններում: Կարծում եմ, որ մեր հոգևոր հանդուրժողականության սահմանները պայմանավորված են մեր ավանդապաշտությամբ և այն հանգամանքով, որ եկեղեցին դարեր շարունակ ունեցել է ազգը միավորողի դեր՝ որոշակի առումով մարդկանց մտքերում լրացնելով անկախ պետականության կորուստը:
Հայերին պաշտպանում է իրենց ավանդապաշտությունը: Դժվար է պատկերացնել, որ Հայաստանում տեղի կունենա այն, ինչ տեսնում ենք որոշ եվրոպական երկրներում, որտեղ քահանաները օրհնում են միասեռ ամուսնություններ: Այդ մարդիկ որևէ կապ չունեն քրիստոնեության հետ: Դա արդյունքն է մեզ համար պարզապես անընդունելի «հանդուրժողականության»՝ ինչ գիտական, քաղաքական կամ հոգեբանական հիմքեր էլ որ փորձեն տրամադրել:
Սոդոմի ու Գոմորի բնակիչներն էլ ունեին, անշուշտ, իրենց «տեսական հիմքերն» ու «մշակութաբանական միտումները»…
- … որոնք էլ կործանեց կրակը: Հնության հանդեպ սերն ու նորաձևությունը անվնաս են, եթե վերաբերում են հագուստին: Հեթանոսությունը, որքան էլ գրավիչ լինի իր ծեսերով, գաղափարապես հնացած է: Իհարկե, քաղաքակրթության հնագույն ակունքները մեր պատմական ու մշակութային հիշողության մասն են: Սակայն պետք չէ վերադառնալ ու խմել դրանցից: Մարդկությունը հաղթահարել ու հաղթահարում է կռապաշտության ցանկացած դրսևորում: Աստծո թագավորությունը մեր մեջ է: Բորխեսի գործերից մեկում հեթանոս աստվածները հայտնվում են նրա երազում: «Նրանք խորամանկ են, կույր ու դաժան, ինչպես կատաղած ու հետապնդված գազաններ. բավական է տեղ տանք վախին կամ խղճահարությունը, որ մեզ հոշոտեն: Ու այդ պահին ամեն մեկս վերցրեց մի ծանր ռևոլվեր (երազում ինչ-որ տեղից հայտնվեցին դրանք) ու հաճույքով կրակեց աստվածներին»:
Առասպելին երազում «կրակել» երևի ավելի հե՞շտ է, քան իրական կյանքում ներքին հեթանոսից ազատվել:
- Մեջբերեմ մի քանի խոսք ռուս անվանի մտավորական, ակադեմիկոս Դմիտրի Լիխաչովի՝ մորս՝ Նատալյա Գոնչարին ուղղված նամակից: «Ինձ երբեմն թվում է, որ եթե չլիներ սահման ու լիներ ճոպանուղի, Արարատն էլ չէր լինի աստված: Արարատն աստված է, սակայն դա ինձ չի խանգարում հավատալ միաստվածությանը: Կան շատ հեթանոսական աստվածներ, և ես հավատում եմ նրանց բոլորին որպես քրիստոնյա ու ներում նրանց: Նրանք չեն կարող լինել Տիրոջ ախոյանը, (ով – խմբ.) բարձր է բոլորից: Բախտը հեռացրեց Արարատը հայերից այնպես, ինչպես դարձրեց անապացուցելի Աստծո գոյությունը: Երկու դեպքում էլ անհրաժեշտ է հեռավորություն»:
Ծանուցում
Հեթանոսությունը վերականգնելու ամենահայտնի փորձերից մեկն արեց Հռոմի կայսր Ֆլավիոս Կլավդիոս Հուլիանոսը՝ Հուլիանոս Ուրացողը, մ.թ.ա. 4-րդ դարում: Նա իրեն հռչակեց քրմապետ և փորձեց ստեղծել նոր կրոն հին հեթանոսական հավատալիքների բեկորներից: «Ընդդեմ քրիստոնյաների» աշխատության հեղինակ Հուլիանոսը վստահ էր, որ յուրաքանչյուր ազգ պետք է ունենա ազգային աստված ու նաև երկրպագի արև-աստծուն: Իշխանության երկու տարիների ընթացքում՝ 361-363թթ. նա կարողացավ վերականգնել բազմաթիվ հեթանոսական տաճարներ ու նույնիսկ շահել կեղծ քրիստոնյաների մի մասի օժանդակությունը: 5-րդ դարի եպիսկոպոս Թեոդորետոս Կյուրացին վկայում է, որ պարսիկների դեմ մարտում վիրավորված Հուլիանոսը մահանալուց առաջ ասել է «Դու հաղթեցի՛ր, գալիլեացի՛»:
«Ереван»ամսագիր, N6-7, 2007