Հերթական փախուստն արևակեզ Երևանից։ Ավտոմեքենան սլանում էր առավոտյան արդեն երթևեկության ծանրությունից կքած Երևան-Սևան մայրուղով։ Առաջին կարճատև կանգառը' Գեղամա գեղեցկուհու փեշերին։ Օդը սառն էր, առավոտը' մռայլ, բայց որոշեցի առաջին սուրճը Սևանի ափին խմել։ Մեքենայից իջա' հարմար տեղ գտնելու։ Սանտիմետր առ սանտիմետր' մասնավոր տարածք էր. պողպատե օրենքով' վճարիր, եթե անգամ 5 րոպե ես զբաղեցնում։ Իսկ անվճար սանտիմետրերում քաոս էր։ Գրավյալ տարածքներում կանայք տիրաբար սուրճ ու նախաճաշ էին պատրաստում' աչքի պոչով զննելով միմյանց։ Նրանց ժամանակավոր բնակավայրերն այնքան մոտ էին իրար, որ առաջին պահին չէր հասկացվում' ով ում կինն է։ Մի գնդլիկ տիկին, երեխաներին շոր հագնելու հրահանգ տալով ու բոյները թաղելով'սրճեփը դրեց վառվող գազին ու սկսեց մանրազնին հետևել անծանոթ նիհար հարևանուհու ծույլ շարժումներին։ Բարեկազմ տիկինը քսուկով ձեռքերն էր պատում, իսկ ամուսինը երեխաներին տաք շորեր էր հագցնում։ Չաղլիկն անխոս, աչքունքի վերուվարով ակնարկեց ամուսնուն. «Բախտի տերը թաղեմ. առավոտից երեկո անխնա վազում եմ, մի հատ «ջանի» էլ չեմ արժանանում։ Գոնե մի գրամ նիհարեմ»։ Ամուսինը բազմանշանակ ծլթացրեց ու դիմացը դրված դեղձերից մեկն ախորժակով կծեց։ Ես տեղում փշաքաղվեցի. դեռ մանկուց այդպիսին է դեղձի նկատմամբ օրգանիզմիս արձագանքը։ Գիրուկի սուրճի բույրը քթիս դիպավ' ավելի շատ գրգռելով ոչ թե սրճատենչ ցանկությունս, այլ մարտական սկզբունքայնությունս. ի վերջո, չի՞ կատարվելու իմ անմեղ երազանքը։ Երեխաներս մոլորված գառնուկների նման կանգնել աջուձախ էին նայում։
Մարդկային կերպարանքների, ծխի ու աղմուկի խճանկարի կատարելությունն ամբողջացնում էր երաժշտական հանպատրաստից ձևավորումը։ Ամեն ընտանիք իր երգն էր միացրել' ավելի բարձր ու զիլ, քան հարևանինը։ Իմ սուրճը' հեչ, օրն էր ափսոս. անցնում էր։ Երեխաներիս պոկեցի խիստ հայկական միջավայրից, ու մոտեցանք մեքենային' մեզ հետ տանելով ռաբիս երգերի խառնիճաղանջ փունջը։ 15 րոպե ոչ ոք չէր խոսում։ Լռությունն ընդհատեց փոքրիկիս երգը. «Բալա, բալա, էս ինչ սիրուն բալա ա»։ Ծիծաղը պայթեց, փոքրիկս ապշահար լռեց։ Որոշեցի'գնում ենք մի վայրի տեղ' խիտ անտառ, բոլորից հեռու։ Ուղևորվեցինք Դիլիջան։ Ճանապարհին արևից խանձված դեմքերով, հսկայական ուսապարկերով արտասահմանցի զբոսաշրջիկների հանդիպեցի՝ Սևան-Դիլիջան մայրուղին հեծանիվով հաղթահարող։ Հասանք Դիլիջանի ոլորաններին։ Ճամփեզրին'ամեն 100-200 մետրի վրա, օջախ էր վառվում' վրան մրից սևացած հսկայական կաթսա։ Ցցերին խրված եգիպտացորենն «էստի համեցեք» էր անում։ Խաշած կուկուռուզ. Դիլիջանի ոչ պաշտոնական բրենդը։ Չդիմադրեցինք։ Քլթքլթացող կաթսայի մոտ կանգնած պապիկն աշխուժացավ. խաշած կուկուռուզի հատը՝ 500 դրամ։ Դրանից ոչ էժան կա, ոչ թանկ. կուկուռուզի բիզնեսի պողպատե օրենքն է։ Թեթև հարցուփորձն այդ բիզնեսի որոշ նրբություններ ու գաղտնիքներ ջրի երես հանեց։ Վաճառողը' Սամվել դային, պատմեց, որ կուկուռուզի հատը 80-100 դրամով են առնում, եփում ու 500-ով վաճառում։ Ինքն օրական միջինը 10-12 հատ է վաճառում. տեղը լավը չի, մինչև իրեն հասնելը'կուկուռուզի 7-8 կետ կա, գործին խփում են։ Սեզոնային բիզնես է. օրվա վերջում էլ չծախված կուկուռուզները տանում է երեխաներին ու հավերին։ Ընդհանուր առմամբ' Դիլիջանի ոլորաններին 32 վաճառակետ կա։ Կուկուռուզի բիզնեսով զբաղվողների մեծ մասն աշխատող է պահում, ամեն 500 դրամի 100-ը նրանն է։ Սամվել դային ասող-խոսող մարդ դուրս եկավ։ Արդեն եղանակի, չդադարող անձրևների թեմային հասավ. հրաժեշտ տվեցի։ Ճանապարհին ուշադրություն դարձրի' կուկուռուզ վաճառողների մեծ մասն անչափահաս տղաներ էին' 500-ից 100-ի ակնկալիքով։ Ու հանկարծ հիշեցի' սո~ւրճը։
Մի հարմար տեղ' անտառի փեշին, կանգնեցի։ Այստեղ դեռ չէին հասցրել գծել վճարովի-անվճարի սահմանը, չաղլիկ ու նիհար տիկիններ չկային, երգ ու աղմուկ' նույնպես։ Գլխավոր փողոցից մի կածան էր սկիզբ առնում ու տանում անտառի խորքերը։ Մի հարթ տեղ սուփրա-սեղանը փռեցի ու սկսեցի սուրճի պատրաստություն տեսնել։ Միայն թռչունների ճռվողյունն ու մեղուների բզզոցն էր լսվում։ Երեխաներս սկսեցին վազվզել. նրանց հետևեցի։ 20 մ չանցած' գամվեցի տեղում։ Բերնեբերան աղբով լցված երկաթե աղբարկղեր, շուրջբոլորը'խոզություն։ Քիչ այն կողմ' մոխրի կույտերից պարզ դարձավ, որ տարածքը պարբերաբար անկոչ հյուրերի է սպասարկել։ Դառը սուրճը մի կերպ կուլ գնաց։ Արագ հավաքվեցինք, մեքենա նստեցինք սարսափելի ընկճված, աղբի տեսարանը երկար ժամանակ հետներս էր։ Բայց ի՞նչ անեի, աղբը միայնակ հավաքել չէի կարող. մի ամբողջ զորախումբ էր պետք, բուլդոզերն էլ՝ հետը։
Հասանք Հաղարծին։ Ճանապարհի աջ ու ահյակ' տաղավարներ էին, վճարովի տեղեր' բնության գրկում հայավարի հանգստանալու համար։ Երևաց Հաղարծինի գմբեթն ու ցրեց դառը մտքերս։ Ինչպես և սպասելի էր, այցելուները շատ էին։ Վանական համալիրը ներկայացավ բարենորոգ ու խնամված։ Բայց որպեսզի միջնադարյան կոթողի տպավորությունը հենց միջնադարյան էլ լիներ, եկեղեցական համալիր տանող ճանապարհն այցելուները պիտի հաղթահարեին միջնադարյան կտտանքներով։ Արդարացի է:
Հաղպատում ավանդաբար գաթա են վաճառում։ Հայացքով փնտրեցի վաճառողին, չգտա։ Հարցրեցի, պարզվեց'Հաղարծինը նորոգելով' ավանդույթը վերացրել են։
Հետդարձին Սևանի հեծանվորդներին հանդիպեցի։ Հեծանիվները թողել էին հեռվում ու լեռնագնացի հմտություններն էին վերջապես ցույց տալիս. հաղթահարում էին Հաղարծինի ճանապարհի զառիթափը։ Աշխարհն՝ աշխարհով, ես' իմ հայրենի բնաշխարհով։