Ինչպես երևի շատերի հետ է պատահում, ինքս էլ վերջին վայրկյանին միայն հայտնաբերեցի, որ անձնագրիս ժամկետն անցել է: Որոշեցի նոր անձնագրի հետ փոխել նաև նախկին լուսանկարս: Մտա ճանապարհին հանդիպած առաջին լուսանկարչական ստուդիան Աբովյան 8 հասցեում գտնվող նորակառույց շենքի առաջին հարկում: Դռները բաց էին, լույսերը միացրած, բայց սենյակը դատարկ էր: Պատերից ինձ նայեցին Ավետիք Իսահակյանի, Պարույր Սևակի, Հովհաննես Շիրազի, Մետաքսյա Սիմոնյանի, Կարա Բալայի, Վահրամ Փափազյանի լուսանկարները: Մի քիչ առաջ անցա, ու ինձ դիմավորեցին մեկը մյուսից հին լուսանկարչական սարքերը, որոնց միայն ռետրո ֆիլմերում էի հանդիպել: Աշխատանքային սեղանը՝ տասնյակ հին ու նոր լուսանկարներով, սուրճի բաժակով ու մոխրամանի մեջ վառվող ծխախոտով, վերջին «շտրիխն» էր:
Հազիվ մի քանի րոպե անցած լիներ իմ ներս մտնելուց, երբ բացահայտեցի, որ գտնվում եմ Երևանի ամենահին գործող ֆոտոատելյեում: Զրուցակիցս, որից սկզբում ընդամենը պահանջվում էր ինձ անձնագրի համար լուսանկարել, Արմեն Խանոյանն է՝ ստուդիայի հիմնադիր Գաբրիել Խանոյանի թոռը: Երբ ակամայից հայացքս կանգ առավ Հովհաննես Շիրազի լուսանկարին, Արմենը ոգևորված սկսեց պատմել.
— Գիտես չէ՞, իմ հարևանն է եղել: Բոլորն իրենից վախենում էին: Մի անգամ մեր հին լուսանկարչատանը նստած էր հորս հետ: Մտա ներս ու ասացի՝ «Պապ, պրիվետ», Շիրազը շան լափը թափեց գլխիս, «պրիվետի» համար, իհարկե: Մի անգամ էլ ինձ բռնացրեց դրսում՝ շանս հետ զբոսնում էի, հետը ռուսերեն խոսելով: Շիրազն ասաց. «Հովհաննեսի տղա, գեցիր հլը: Էս ի՞նչ լեզվով կխոսես»: Քրտինքը տվեց վրաս, պատասխանեցի՝ «Վարպետ, շան հետ շան լեզվով եմ խոսում»: «Ապրես տղա»: Այդ անգամ լավ պրծա: Շիրազի որդին՝ Սիփանը, խմում էր: Մի անգամ ասացի, որ խմած մեր ստուդիա ոտք չդնի, պատասխանեց՝ «Ուզում ես ընդհանրապես չգա՞մ»: Մի անգամ էլ եկավ, խմած չէր, խնդրեց, որ լուսանկարեմ ու ասաց՝ «Որ մեռնեմ, նկար չունեմ»: Ջղայնացա, ուզեցի դուրս հանել, հետո նկարեցի: Արի ու տես, որ, իրոք, վերջին լուսանկարը դարձավ:
«Դալանի» նկարչատան պատմությունը սկսվել է հեռավոր 1927-ին, երբ Կիսլովոդսկում՝ Պրովոդ ազգանունով մի հրեա լուսանկարչի մոտ սովորած Գաբրիել Խանոյանը՝ Արմենի հոր քեռին, Վանից գաղթեց ու մի քանի տարի անց բացեց իր՝ 30 քմ-անոց լուսանկարչատունը Աբովյան փողոցի վրա: Այդ բակում Աղասի Խանջյանն էր ապրում, իսկ նրանից առաջ՝ մեծահարուստ Ամիրյանները: Մի քանի տարի առաջ լուսանկարչատունը տեղափոխվեց իր՝ արդեն վաղուց այցեքարտ դարձած կամարային մուտքից:
— Վերջին երեք տարիները, ինչ քանդել են մեր լուսանկարչատունը, անցնում եմ Աբովյանով, ու այնպիսի թախիծով եմ նայում, — կարոտով ասում է Արմենը:— Հասկանում եմ, որ այլևս չկա: Երբ լուսանկարչատունը քանդում էին, մարդիկ կանգնած լաց էին լինում, ընկերս էլ հարցրեց 18 տարեկան մի աղջնակի, թե ինչու՞ է լացում, նա էլ պատասխանեց՝ «Ախր սա պատմություն է»: Ես էլի գոհ եմ փոխհատուցումից, չեմ դժգոհում ու շնորհակալ եմ: Աբովյան 12 էր, դարձավ Աբովյան 8: Պետական որոշում էր, ես էլ օրինապաշտ մարդ եմ: Բայց միևնույն է, ցավոտ էր ու, երբեմն, այնքան խոր ցավ եմ զգում, որ ուզում եմ գնալ ու ջարդել այդ կամարը:
Խանոյանի լուսանկարչատանը նրան շուտով սկսեց օգնել Արմենի հայրը՝ Օնիկը:
— Սկսել է որպես աշակերտ ու հասել վարպետի կոչման: Հետագայում պապաս աշակերտներ ունեցավ: Մի անգամ մեկին ուղարկել էր ժապավեն գնելու: Աշակերտը հետ վերադարձավ ու հորս տվեց գնած հինգ ժապավենները: Հայրս տեսավ, որ բոլորը բացած են ու ջղայնացավ՝ «Այ տղա, էս ի՞նչ ա», «Վարպետ Օնիկ, ասել ես՝ նայի, չխաբեն, բացել եմ, հատ-հատ բոլորը ստուգել եմ», հպարտորեն պատասխանեց աշակերտը: Մի աշակերտ էլ ուներ, ասում էր՝ «Վարպետ Օնիկ, քո սովորեցրածի նման նստեցնում եմ, լույսերը դնում եմ, նկարում եմ, բայց քո նկարածի նման չի ստացվում»: Հայրս էլ ասում էր՝ «Այ տղա, էս հոգնան տեսնում ե՞ս: Դու հոգնա սեղմող ես, ոչ թե նկարիչ»:
Պապայիս հարցնում էի՝ «Դու Հարությունյան ես, ինչու՞ ես Խանոյան ազգանունը օգտագործում», ասում էր՝ «Կմեծանաս, կհասկանաս»: Հետո մեծացա, հասկացա: Պապայիս պապիկը Վանում խոշոր «բիզնեսմեն» է եղել, ու էնքան աղա է եղել, որ թուրքերը նրան խան են անվանել, այդտեղից էլ ծնվել է ազգանունը՝ Խանոյան: Իսկ հետո, հենց այդ նույն խան ասողները, քառատել են նրան ու նետել Վանա լիճը: Կովկասում, վստահաբար կարող եմ ասել, լուսանկարչության հիմնադիրները հենց վանեցիներն են:
Անձնագրի լուսանկարն արդեն այդքան էլ հետաքրքիր չէր, հատկապես, երբ բանը հասավ մի բաժակ սուրճին: Տարօրինակ զգացողություն է, երբ քո սրճելուն պատերի վրայից աչք են դնում տասնյակ նշանավոր կամ ոչ այնքան նշանավոր երևանցիներ՝ բոլորին անմահացրել են դալանի լուսանկարչատանը...
— Մայրիկիս հորը՝ Արմենակ Փախչանյանին չեմ տեսել: Վանեցիները նրան «խորոտ Արմենակ» էին ասում: Ես մեկ-մեկ խելառ բաներ եմ անում, հայրիկիս հարցնում էին՝ «Ու՞մ ա քաշել», մայրիկիս կողմն էր ցույց տալիս: Նրանք էլ են վանեցի, ընդ որում՝ մորս հորեղբայրը Վանի առաջին լուսանկարիչն է եղել՝ Հայկ Փախչանյանը: Նա Վանից գաղթել էր Թիֆլիս, հետո մեկնել Եգիպտոս, որտեղ 1921-ին հիմնել էր «ֆոտոռամցեսը»: Հա, մոռացա ասեմ, որ Եգիպտոսում էր աշխատում նաև Արու Գարբոն (Արա Գարբանյան): Նա լուսանկարել է Ավետիք Իսահակյանին, Գոհար Գասպարյանին, Վազգեն Ա-ին…
Հայրս ու մայրս Թիֆլիսում են հանդիպել: Մայրիկիս կողմը հրաժարվում էր Թիֆլիսից Երևան աղջիկ տալ: Հետո պապիկս իմացավ, որ հայրս լուսանկարիչ է, զարմացավ ու հարցրեց՝ «Դու ումոնցից ե՞ս»: Հայրս պատասխանեց՝ «Խանոյաններ, լսած կա՞ս»: Պապիկս պատասխանեց՝ «Իհարկե, Գաբրիելին գիտեմ»: Մի խոսքով՝ մամաս ու պապաս իրար ուզում են, ու հիմնադրում Երևանում՝ Խանոյանի, Թիֆլիսում՝ Դավիթ Փախչանյանի լուսանկարչատները: Այդ ժամանակ փառք ու պատիվ էր լուսանկարվելը, իսկ ինձ համար դա խաղ ու պար էր:
Այսօր Արմենն իր պատմական ստուդիայում դիմանկարներ է անում, ֆոտոշարքեր, հաճախ նրա մոտ գալիս են ընտանիքներով լուսանկարվելու: Նա դեռ մանկուց գիտեր, որ շարունակելու է ընտանեկան գործը:
— Հայրս աչքերս կապում էր ու տալիս էր, որ լուսանկարչական սարքի մեջ ժապավեն տեղադրեմ: Մի շաբաթ հետո արդեն անգիր գիտեի: Հետո էլ երևակում էի: Բոլորը գիտեն, թե լուսանկարները երևակում են մթության մեջ: Հայերը մի գաղտնիք ունեին. մուգ կանաչ լույսի տակ էին երևակում: Իսկ հիմա ամեն ինչ խառնվել է իրար, թվային ֆոտոխցիկ են վերցնում, նկարում-ջնջում են, իսկ այն ժամանակ մի ժապավենը 2 ռուբլի արժեր, մոտավորապես՝ 2000 դրամ ու 36 կադր: Նոր լուսանկարիչները դա իրենց վրա չեն զգացել:
Հիմա Արմենը նույնպես անցել է թվայինի, իսկ ժապավենին հազվադեպ է անդրադառնում՝ թանկ է նստում: Եվ, իհարկե, այլևս չի լուսանկարում «Զորկի» խցիկով, որը նվեր էր ստացել դեռ հինգ տարեկանում:
— Այն ժամանակ ամենաթանկն էր՝ 80-90 ռուբլի արժեր: Բերեց, գցեց վզիս, ասեց՝ դե նկարի, — վերհիշում է պատմական պահը:
Բայց մինչև պրոֆեսիոնալ ֆոտոյով զբաղվելը դեռ ժամանակ կար: 1978-ին Արմենն ավարտեց դպրոցը ու որոշեց տնտեսագետ դառնալ: Ասում է, որ հոր ընկերներն էին գրավել՝ «չորս կողմից տնտեսագետներ էին»: Տնտեսագետի դիպլոմ ստանլուց հետո 15 տարի Արմենն աշխատեց մասնագիտությամբ:
1991-ի դեկտեմբերին կյանքից հեռացավ վարպետ Օնիկը: Նրա մահից հետո ամեն օր Արմենը մոր հետ գալիս էր լուսանկարչատուն: Նայում էին նկարներին ու արցունքոտված դեմքերով հեռանում: Որոշ ժամանակ անց Արմենը հասկացավ, որ պետք է թողնի ամեն ինչ ու հոր գործը շարունակի:
— Երբ հայրս մահացավ, ու Խանդիկյանը իմացավ, ասաց՝ «Նկարը բերեք, ես եմ սարքելու»: Ու երբ գնացի նրա մոտ, ասաց՝ «Տղա, դու էլ իմ երեխաների նման չուզեցա՞ր շարունակես հորդ գործը», ասացի՝ «Որոշումս բեկման ենթակա չէ, գնում եմ լուսանկարչատուն»: Ու նա մինչև իր վերջին օրը իմ կողքը կանգնած է եղել: Բոլորն ինձ հետ կռիվ էին տալիս, պայքարում էին: Բոլոր ընկերներիս համար զարմանալի էր, որ հենց այդպես, կտրուկ կարող եմ թողնել մասնագիտությունս ու լուսանկարչությամբ զբաղվել: Բայց ես մեր լուսանկարչատուն վերադարձա: Ժողինստիտուտից քյարս մնացին դիպլոմն ու ընկերներս:
— Բայց երբևիցե չե՞ք փոշմանել, որ թողեցիք տնտեսագիտությունը, — հարցնում եմ ես՝ մտքումս ուրախանալով, որ Արմենն, այդուհանդերձ, վերադարձել է այս կախարդական վայրը:
— Պապաս ասում էր՝ «Արմեն, լուսանկարչությունը անշնորհակալ աշխատանք ա, շռայլ չես ապրի, բայց ընտանիք կպահես»: Ասում էի՝ «Բայց ինչու՞ է անշնորհակալ, չէ որ դու հուշ ես պարգևում»: Ասում էր՝ «Այ բալա ջան, կարողա մեկը գա ու ասի՝ չեմ հավանում էս նկարը»: Նկարիչների մեջ մի ադաթ կար, եթե մեկը լուսանկարը չէր հավանում, նրանք դրամը հետ էին վերադարձնում ու ճղում էին նկարը: Իսկ պապան միշտ պահում էր:
Բոլոր լուսանկարներից առանձնանում է մեկը՝ օրացույցի վրա...
— Մեջտեղինը ես եմ՝ փոքր, սա էլ հայրս ու քեռիս են, իսկ վերևում էլ՝ կիսատ կնոջ նկար: Մի օր գիտե՞ս ինչ եղավ: 1993-ին նստած էի նկարչատանը: Հայրս արդեն չկար: Մի պապիկ մտավ, այս կնոջ ամուսինն էր: Հայրս նկարել ու Աբովյան փողոցի ցուցափեղկում էր փակցրել այն 30 տարի առաջ: Ամուսինը եկել ու պահանջել էր, որ նկարը հանենք, որովհետև կինը դեկոլտեով է: Հանեցինք, բայց նրան չտվեցինք: Ու հիմա պապիկը եկավ ու ասաց, որ կինը մահացել է, խնդրեց լուսանկարը, որպես հուշ: Ես հիշեցի հորս ու կրկին մերժեցի: Մայրս էլ ասաց՝ «Արմեն, տեսնում ես կինը մահացել է, տուր նկարը»: Ջղայնացա, բայց տվեցի: Պապիկը հուզվեց, ասացի՝ ինձ շնորհակալություն մի ասա, մայրիկին ասա, մայրս էլ՝ «Չէ, ինձ էլ մի ասա, ամուսնուս ասա»: Ու այդտեղ հայրիկիս բառերը հիշեցի, փաստորեն՝ անշնորհակալ գործ չէ: Իսկ դու մասնագիտությամբ ո՞վ ես:
— Լրագրող:
— Իսկ գիտես, որ ֆոտոլրագրությունը Հայաստանում հիմնվել է 1920-ին՝ Նեմրութ Բաղդասարյանի կողմից: Հետո եկավ Պարգև Չոլախյանը, Հակոբ Հեքեքյանը, Գուրգեն Միսակյանը, Շանթը: Հիմա ցավ եմ զգում, որովհետև հին լուսանկարիչներից մնացել եմ միայն ես: Երբ Գուրգեն Միսակյանի որդին՝ Հակոբը, ֆոտոն փակում էր ու պանդոկին էր տալիս, ասացի՝ «Հակոբ, քո հայրը, որ հիմա լիներ, ի՞նչ կասեր», նա էլ պատասխանեց, որ հարկայինի հետ չի կարող լեզու գտնել: Գուրգեն Միսակյանը սկզբում կինո «Երևանի» մոտ էր նստում, հետո էլ՝ բաղնիքի դիմացը: Հիմա նրա նկարչատունը պանդոկ է դարձել: Եթե կենդանի լիներ, տղաների հետ կռիվ կաներ: Այն ժամանակվա համար բավականին մեծ արվեստանոց էր, որտեղ մուտք ուներ ամբողջ հայ մտավորականությունը:
Այս տխուր մասի վրա ինձ մոտ հարց առաջացավ՝ իսկ ո՞վ է շարունակելու Խանոյանների տասնամյակների գործը: Պարզվեց, որ բացի Արմենից ֆոտոյով զբաղվում են նաև նրա երկու հարազատ քույրերը՝ մեկը ռետուշ է անում, մյուսը՝ գունավորում:
— Իսկ հետո կամուսնանամ ու կերևա՝ ով կշարունակի, — խոստանում է Երևանի ամենահին ֆոտո-ատելյեի տնօրենը, — կյանքում ամեն ինչ լինում է այնպես, ինչպես պետք է լիներ: Իմ ճակատին գրված էր, որ պետք է ժողինստիտուտը ավարտեի ու նորից վերադառնայի լուսանկարչությանը: Հիմա ընկերներս ինձ հետ են կանչում, լավ աշխատանք են առաջարկում, ես էլ ասում եմ՝ ոչ, ինքս իմ գլխի տերն եմ, կուզեմ կբացեմ լուսանկարչատան դռները, կուզեմ՝ կփակեմ: Այստեղ կարծես մեծերիս հետ լինեմ, պատկերացնո՞ւմ ես, լուսանկարիչների երեք սերունդ: Ոստիկան ընկեր ունեի: Մեր դալանի դիմացը երբ կանգնում էի, ամեն անգամ փողոցով մեքենայով իջնելիս բարձրախոսով հայտարարում էր՝ «Լուսանկարչության արքային ողջույն»: Դե, ո՞ր երկիրը գնաս, որ նման բան հանդիպես: Մեր քաղաքը քաղցր է իր թերություններով ու առավելություններով: Ու այդ ամենը մենք ծնողներից ենք ժառանգել: Այնպես որ՝ կյանքը քաղցր է, Երևանը մերն է… Դե նստի, նստի նկարեմ անձնագրիդ համար…