Ես էլ եկա ու տեսա…

Հեղինակի պատմվածքները կարելի է կարդալ գրական մամուլում («Գրական թերթ», «Գրեթերթ», «Գարուն», «Նարցիս» և այլն), «Գուշակություններ հայելիներով» գրքում, ինչպես նաև գրախանութներից ձեռք բերելով նրա՝ «Երկվորյակների արևը» վեպը:

Դուռը բացվելուն պես զնգում է զանգակն ու ազդարարում, որ դու ներկայից հայտնվել ես անցյալում: Ժամանակի չափումն այստեղ հին ու հնատիպ գրքերն են միայն, խունացած քարտեզները… Հրաշք է նայել քաղաքի քարտեզին ու մտածել, որ ահա, այդ քաղաքում ես, քաղաքը՝ քո գիտակցության մեջ, ինքդ՝ սեփական գիտակցության մեջ: Հրաշք է մտածել, որ քարտեզի մեջ ես, որ գոյությունդ համընկնում է ներկայությանդ հետ և ներկայությունդ որոշակի է տարածության մեջ: Բացում եմ դուռն ու հայտնվում Մեսրոպ Մաշտոցի նշանակության չափ լայն այս պողոտայում: Քարացած Մաշտոցը հսկում է մեքենաների անցուդարձը:

Վառվում է արևի ծնծղան փողոցի արևոտ երազում: Հենց այսպիսին է Չարենցը տեսել ապագայի փողոցը: Մեքենաները փայլ են կորզում արևից ու անցնում: Երևանը հավերժական արևի տակ: Փողոցները գետեր են, ուր ժամանակի միջով հոսում են մարդիկ ու մեքենաները: Մի ժամանակ սրճարանում նստած եմ մտածել այս նախադասությունը ու կարծեմ՝ գրի չեմ առել: Ես սիրում եմ սրճարաններից նայել մեքենաների հոսքին ու մարդկանց անցուդարձին: Մեքենաները սլանում են դեպի ապագա: Մարդիկ քայլում են դեպի անհայտություն: Արևից շողացող քաղաքի տեսիլքի մեջ: Մի անգամ արվեստասերների այս սրճարանում նստած էի արձակագիր Վահան Թամարյանի հետ, երբ հանկարծ հիշեցի, որ նա մահացած է: Դիմացն Օպերայի շենքն է: Այս քաղաքում, հատկապես ամառվա օրերին, ես զգում եմ միայն, որ ավելին չեմ, քան Ալեքսանդր Թամանյանի գիտակցության փաստը՝ սեփական տարտամ գիտակցությամբ օժտված: Քաղաքը մշտապես խույս է տալիս մեզնից, մնում է փոքրիկ այն անկյուններում, ուր անցյալը դեռ պահպանվում է: Մատենադարանի տակի բուկինիստական գրախանութում, հին բակերում՝ մուտքը դալաններից, տրամվայների մեջ: Մի անգամ ես ու իմ ընկեր Մինասյան Վարդանը, որ արդեն երրորդ տարին էր, ինչ համալսարանի փիլիսոփայականի առաջին կուրսի ուսանող էր, կեսօրին պայմանավորված էինք երկու աղջկա հետ, տրամվայ նստեցինք ու քանի որ երկուսս էլ վանաձորցի էինք ու Երևանում ժամանակից գլուխ չէինք հանում, տեղ հասանք ուշ երեկոյան: Այդ օրը նա ինձ հայտնեց Ռալֆ Էմերսոնի հետևյալ միտքը, թե կյանքը օրվա ընթացքում անցնող մտքերն են: Երևանն այդ տրամվայի լուսամուտներից ամենալավն էր, Երևանը կորավ տրամվայների հետ, փողոցները դեռ հիշում են նրանց զնգոցը: Երևանը Չարենցի սիրած արձակագիր Մկրտիչ Արմենի «Երևան» վեպի թերթերի արանքում է, որ ասպիրանտուրայից ի վեր կիսատ եմ թողել Ազգային գրադարանում՝ որպես անցյալի Երևանում հայտնվելու բացառիկ մի հնարավորություն: Քաղաք, ուր սրճարանների փոխարեն չայխանաներ են եղել: Հին Երևան. մուտքը Ազգային գրադարանից: Հրատարակիչ Արմեն Մարտիրոսյանին խոստացել եմ, որ վերահրատարակության եմ պատրաստելու այդ վեպն ու ամեն անգամ Ազգային գրադարանից դուրս գալիս, խոստումս հիշելուց հետո իսկույն մոռանում եմ ու հայտնվում փողոցում, որի գլխին կանգնել է Աբովյանի արձանը: Մի քիչ ներքև Իսահակյանն է քարացել, լավ է մտածված գրողի հավերժությունն ապացուցելու այս ձևը, մարդիկ անցողիկ են, Իսահակյանը կանգնած է ու կանգնած: Կանգնած է արևի տակ, կանգնած է անձրևի տակ: Ու ցույց չի տալիս, որ ձանձրացել է իր անմահությունից: Չգիտեմ՝ ոնց է եղել, բայց իմ պայմանավորվածություններից շատերն այս արձանին են բաժին հասնում: Մի անգամ Իսահակյանի արձանը վրաս բարձրացրեց իր քարե ձեռքը: Դա էլ էր երազ, բայց այդ ժամանակ Ավիկ Իսահակյանն արդեն իմ տնօրենն էր: Փողոց, որ իջնում է, դառնում Աստաֆյան, ուր ամառվա շոգին զով շքամուտքներ կան, աստիճաններ, որոնք կանգնեցնում են հին ու վիթխարի դռների առաջ, որոնց առջև տարօրինակ մարդիկ են գուցե նստած, որ մուտքի տոմսեր են վաճառում, որովհետև այդ բնակարաններում դեռ անցյալ դարի վաթսունականներն են, իսկ պատուհանից նայելով կարող ես տեսնել ապագայի Երևանը, որտեղով պորշեր ու բրաբուսներ են գլորվում Հանրապետության հրապարակն ի վար: Երևան: Աստաֆյան փողոց: Ցամաքած մի գետ, ուր քաղաքը գտնում է իր ինքնությունը:

Սալարկված այս փողոցը կառքերի մասին երազներ է տեսնում: Իսկ փողոցի երկու ափերով անանուն անցորդներ են քայլում, այնքան մարդ կա, որ գուցե նրանց մեջ էն աշխարհից վերադարձածներ էլ կան: Ո՞ վէ բոլորի ինքնությունն ստուգում: Պատկերացնում եմ, որ Ազնավուրի հրապարակի մետաղական սարդը հանկարծ շարժվի, ամբոխը ոնց կխառնվի իրար: Մի քիչ ներքև մի արձան անցորդներին ծաղիկներ է պարզում, իսկ մարդիկ այնքան են շտապում, այնքան են տարված իրենց ներկայով, որ արհամարհում, սահում են, չեն վերցնում այդ ծաղիկները: Քարե ծաղիկներ պետք չեն նրանց, նրանց պետք են թոշնող ծաղիկներ, ծաղիկ-հիշեցումներ, որ իրենց գոյությունը տարածականորեն ստույգ այս քաղաքում անցողիկ է ու ժամանակավոր: Աբովյան փողոցով իջնողներից ո՞վ է Նար-Դոսի փողոց գնում: 2012-ին Երևանը Հայաստանի մայրաքաղաքից բացի, ԳՐՔԻ մայրա- քաղաքն է, այդ կապակցությամբ կարդալը նորաձև է. տեղին կլիներ, որ Նար-Դոսի փողոցի արհեստանոցներում Նար-Դոսի «Մահը» գոնե կարդան:

Աբովյան փողոց: Ժամանակի հեղեղից փրկված հին հայկական գորգեր ու կարպետներ: Զբոսաշրջիկները շոշափում են գորգերը, զարմանում են, որ անցյալը չքվել է, հայկական գորգերը մնացել: Զբոսաշրջիկների մի խումբ խնդրեց ինձ ուղեկցել «Մարիոթ» հյուրանոց: Իտալացի կինը երբեք չի մոռանա Երևանը, իտալական գրականություն իմացող անհայտ հայ գրողին և շենքերից մեկի երկրորդ հարկից իր մազերի մեջ շպրտված ծխախոտի քնթուկը: Չաո: Մարդիկ հանդիպում են ու անհետանում: Ում համար Աբովյանը փողոցի անուն է, ում համար՝ «Վերք Հայաստանի»: Սահում են անցորդները Խաչատուր Աբովյանի երազի միջով: Վանաձորցի բանաստեղծ Մանվել Միկոյանը, որ այն ժամանակ իմ խմբագիրն էր, Խաչատուր Աբովյան էր կնքել անունս, որովհետև ուղարկում էր հոդված գրելու, ու ես օրերով անհետանում էի: Հիմա ես այստեղ եմ, Մանվե՛ լՄիկոյան, այստեղի ու ներկայի միջև: Արևոտ այս միջօրեին:

Հանրապետության հրապարակի արևոտ ամայությունն ու ընդարձակությունը ստիպում են շփոթված իմ հայացքը բարձրացնել Հանրապետության ամենամեծ Ժամացույցին: Կլոր ժամերին արևոտ օրվա ամայության ու լռության մեջ ժամանակը բարձրաձայն է հիշեցնում իր մասին: Երևան: Հանրապետության հրապարակ: Տասներկուսն անց երեսուն րոպե: 2008 թվականն էր արդեն: Երկու տարեկան փոքրիկ կար գրկիս: Երկնքից օդապարիկներով մարդիկ իջան: Ես անհամբեր սպասում էի օդապարիկ նստելուն: Նստեցի իհարկե, բայց օդապարիկը պարանով կապված էր գետնից, դա առաջին հիշեցումն էր, որ իմ թռիչքներն այս քաղաքում պիտի կանխվեն: Ինչ իմանար իտալացի զբոսաշրջուհին, որ էս քաղաքում ես անանուն, բոլորի նման անդեմ անցորդ եմ, որ շատ է սիրում Սլավիկ Չիլոյանի հետևյալ տողերը.

Ես էլ եկա ու տեսա
Երևան,
1966 թիվ:

«ԵՐԵՎԱՆ» ամսագիր, N12, 2012