Ինչպիսին է կյանքը Երևանի այն համայնքներում, որտեղից «քաղաք են իջնում», ինչի պակաս են զգում դրանց բնակիչները, ինչ առանձնահատկություններ ունեին ծայրամասերը նախկինում և ինչ առավելություններ ունեն կենտրոնի նկատմամբ այսօր:
Արտաշես Շահբազյան
52 տարեկան, ռեժիսոր
Ավանը ինձ միշտ Հայաստանն է հիշեցրել, նրանով, որ մի անգամ կարծես անէացել ու հետո նորից վերականգնվել է: Հիշատակություններ կան անգամ 4-րդ դարի Ավանի մասին: Հայրս Ավանի պատմությունը շատ լավ գիտեր ու պատմում էր, որ Ավանը վերածնվել է 1828-ին, երբ ռուս-պարսկական պատերազմից հետո Պարսկաստանի հայությունը սկսել է տեղափոխվել Արևելյան Հայաստան: Նա հաշվում էր 13 ընտանիք, որոնք տեղափոխվելով՝ հաստատվել են Ավանում: Այսօրվա Ավանը, փաստորեն, պատմական փլատակների վրա է վերածնվել, չնայած այդ մասին հիմա շատ քիչ ավանցիներ գիտեն: Ես այս 13 ընտանիքների սերունդ եմ ու հիշում եմ, որ ինձնից դեռ երկու սերունդ բարձր մերոնք Խոյի բարբառով էին խոսում:
Պատմական եկեղեցին
7-րդ դարում, երբ Հայաստանը բաժանված է եղել երկու մասի, Պարսկական մասում եղել է մեր կաթողիկոսական աթոռանիստը, բյուզանդացիք որոշել են կաթողիկոսական հակաթոռ ստեղծել, որն էլ հենց հիմնվել է Ավանում: Ավելի ուշ արաբական արշավանքներն ու երկրաշարժը ավերել են եկեղեցին ու առհասարակ Ավան բնակավայրը, և այն գոյություն չի ունեցել մինչև 1828 թվականը: Իմ կարծիքով, ու հավանաբար նաև շատ ավանցիների՝ Ավանի տաճարը պիտի վերակառուցվի: Այն իր տեսակի մեջ եզակի է, ի վերջո, հայերն են սարքել ու հայկական ճարտարապետություն է: Այն հնգագմբեթ է և ունի 4 խորան:
Իհարկե, հիմա գմբեթները չկան, բայց խորանները պահպանվել են: Անգամ ներկայիս ավերված վիճակում, միևնույն է, ավանցիները այցելում են այնտեղ, մոմ են վառում, միջոցառումներ են անում: Զբոսաշրջիկներ էլ են գալիս, ճարտարապետ ուսանողներ: Էս եկեղեցով Ավանի բնակիչները մի տեսակ կապվում են իրենց ակունքներին, մանավանդ նրանք, որ հենց այն 13 ընտանիքներից են սերված: Ես անկեղծ զարմանում եմ, ինչու են նոր եկեղեցիներ կառուցում, եթե կարելի է օրինակ նույն գումարով վերակառուցել Ավանի տաճարի նման արժեքավոր հնությունը:
Հիշողությունների մասին
Ես շատ լավ հիշում եմ Գետառը, որ շատ հորդառատ էր, հիմա էլ չկա՝ փակեցին: Էն ժամանակ հպարտանում էին, որ մեր Գետառի մոտ են նկարել տեսարան «Սայաթ-Նովա» ֆիլմի համար: Բայց էն Ավանը, որ ես տեսել եմ ու հիշում եմ՝ հիմա չկա: Էդ ժամանակ չկար ո՛չ Մասիվը և ո՛չ մի բարձրահարկ շենք առհասարակ: Կային այգիներ, բանջարանոցներ, գոմեր, հանդ: Այսօր արդեն դրանց տեղերում շենքեր են: Աղի հանքերը բացելուց հետո Ավանի կողքին ստեղծվեց արդյունաբերական բնակավայր: Աստիճանաբար հին Ավանին սկսեցին շրջապատել շենքերը: Բնակչությունը, բնականաբար, կրկնապատկվեց: Ի դեպ, Ավանը գյուղ է համարվել մինչև 1958 թվականը, դրանից հետո միայն ներառվել է Երևանի կազմի մեջ: Պատկերացրեք, որ Ավանի ու Պլանի գլխի միջև կար մեծ դատարկ հատված ու հիշում եմ, որ կենտրոն իջնելու համար մեքենաները իջնում էին դատարկ փոշոտ ճամփաներով:
50-ականներին հին Ավան եկան եզդիները, ովքեր լավ հարմարվեցին հայերի հետ: 60-ականներին էլ սկսեցին Ավան գալ Արցախից ու Ջավախքից: Ավանում համեմատաբար հեշտ էր հաստատվել, քանի որ հիմնականում սեփական տներ էին, մարդիկ էլ նորերն էին կառուցում, հողակտորներ էին գնում ու սկսում ապրել: Իհարկե, մեծ շինարարության արդյունքում շատ աղբյուրներ ցամաքեցին, բազմաթիվ կանաչ տարածքներ վերացան:
Ելակ, լոբի ու ծաղիկ
Ավանը գյուղատնտեսական առումով հայտնի էր՝ Երևանին ելակ ու լոբի էր մատակարարում: 70-ականներից այստեղ սկսեց արագ թափ առնել ծաղկի աճեցումը: Մասսայաբար ծաղիկներ էին աճեցնում, ջերմոցներ էին ստեղծել: Վատ չէր, քանի որ պահանջարկը կար քաղաքում: Բայց սովետական իշխանությունը որոշեց, որ դա սխալ է, և վերացրեց: Այսօր ամեն մեկն իր տնամերձն ունի ու հին գյուղատնտեսական ավանդույթներից էլ բան չի մնացել:
Ավանցի
Ավանցիները լավ արհեստավորներ ու քարտաշներ են եղել: Ես հանդիպել ու զրուցել եմ քարտաշ ավանցիների հետ: Պատմում էին, թե քանի եկեղեցի են վերանորոգել Հայաստանում: Իսկ ավելի նոր սերունդը՝ 70- 80-ականների, արհեստավորներ էին:
70-ականներին կառուցվեց հուշարձան Ավանի կենտրոնական մասում՝ ի հիշատակ Հայրենական պատերազմի զոհերի: Այն դարձավ ավանցիների խմբվելու ու զրուցելու վայրը: Իմ աչքի առաջ մի քանի սերունդ փոխվեց: Հիմա, իհարկե, հուշարձանի շուրջ հավաքվողների շարքերը նոսրացել են, բայց, միևնույն է, վայրը սիրելիների շարքում է: Անշուշտ, մեր համար մեծ իրադարձություն էր կինոթատրոնների բացումը: Ընդ որում, երկուսն ունեինք, մեկը, այսպես ասած՝ հին Ավանում էր, մյուսը՝ Ավան Առինջում: Հին ակումբ էլ կար, որտեղ պարբերաբար թատերական խմբակներ էին գալիս:
Խնդիրների ու ժամանցի մասին
Այսօր արդեն Ավան ասելով էլ ոչ ոք չի պատկերացնում հին բնակավայրը, մի տեսակ իրար մեջ շաղախվեցին: Դրական փոփոխություններ կան, բայց Ավանը, իհարկե, լուրջ խնդիրներ էլ ունի: Ինչպես որ Երևանը մարզերից է տարբերվում իր զարգացածությամբ, հագեցվածությամբ, ռիթմով, էնպես էլ Երևանի ծայրամասերի ու կենտրոնի միջև շեղում կա, ինչը, իհարկե, նորմալ չի: Երևանի կենտրոնում շենքերը կառուցվում են շենքերի վրա՝ էլ տեղ չկա, իսկ մյուս շրջաններում անելիք չկա, գնալու տեղ չկա: Ավանում առանձնապես բան չկա անելու՝ մշակութային կենտրոն, կինո, սրճարան չես գտնի: Մեր երեխաներին վերցնում իջնում ենք քաղաք: Սա անհեթեթություն է. ասում են «քաղաքի զարգացում», բայց քաղաքն ախր միայն կենտրոնում չի: Համայնքներում իսկապես անելու բան չկա՝ քնում են, կարտ են խաղում, խմում են: Իմ ջահել տարիներին այդպես չէր, փաստորեն ինչ է ստացվում, որ առաջ գնալու փոխարեն, հե՞տ ենք գնացել:
Գարրի Ռաշիդյան
ԵրՃՇՊՀ Ճարտարապետական նախագծման և ճարտարա-պետական միջավայրի դիզայնի ամբիոնի վարիչ
Համամիութենական ճարտարապետական մրցույթ էր հայտարարված, որին իմ ներկայացրած նախագիծը հաղթեց: Առաջարկվող բնակարանային համալիրի շենքերը ճկուն էին, ինչը հնարավորություն էր տալիս արևոտ բնակարաններ ստանալ: Ի տարբերություն տիպարային նախագծման, ինչպիսիք, ասենք, Նորքի Մասիվն էր, մշակվեցին առանձին սերիաներ, ինդիվիդուալ նախագծեր արվեցին: Ավանը առանձնահատուկ ռելիեֆ ունի ու իմաստը այն էր, որ ոչ թե իրար հետ կապ չունեցող շենքեր բարձրանային, այլ բազմակողմանի էլեմենետներ օգտագործելով ստացվեր գեղեցիկ քաղաքաշինական կոմպոզիցիա: Ավան Առինջը ընդհանուր համալիր պետք է դառնար՝ նախատեսված 8000 բնակիչների համար, այգիներով, հանգստի գոտիներով: Ամեն ինչ, իհարկե, կառուցվեց ճիշտ իմ նախագծածի նման: Այն ժամանակ այլ կերպ չէր էլ կարող լիներ, քանի որ ուղղակի չէի ստորագրի հանձնվող աշխատանքի տակ, եթե այն նախագծից շեղված լիներ: Բայց հիմա էդ ամեն ինչը էնքան են ապականել, որ շատ ժամանակ չեմ էլ ուզում գնամ էդ կողմերը, որ չտեսնեմ: Խցկել են բենզակալոնկա, գառաժ, հազար ու մի անիմաստ շինություն: Ու դա միայն Ավանում չի, դա կատարվեց ողջ քաղաքում: Բարբարոս ենք մենք քաղաքաշինական տեսանկյունից:
Միքայել Զոլյան
32 տարեկան, դասախոս
Սաղ կյանքը Կենտրոնում ապրելուց հետո ծայրամաս տեղափոխվելը, բնականաբար, բավական բարդ էր, բայց հնարավոր: Չնայած, նշեմ, որ մեր շենքերը՝ դասախոսների համար նորակառույցները, չնայած տեխնիկա-պես Ավանում են, բայց եղել են դեպքեր, երբ տաքսիստները կապ տալուց ասում են՝ «գնում ենք Քանաքեռ-Զեյթուն»: Եթե խոսենք դրական կողմերի մասին, ապա ամենակարևորը եղանակն ա՝ ամառը շատ հաճելի հով ա: Օդն էլ դե մաքուր՝ շնորհակալություն մոտակայքում գտնվող Բուսաբանական այգուն, որտեղ, սակայն դեռ ոչ մի անգամ չեմ եղել: Բայց էդ ամեն ինչը իմաստ ունի մենակ, եթե մեքենա ունես: Որովհետև հանրային տրանսպորտից օգտվելը գրեթե անհնար ա: Ու էնպես չի, որ կարելի ա օրը անցկացնել էս թաղերում առանց քաղաք իջնելու (չհաշված ամռանը՝ Play City-ն ու Ֆուտբոլի ֆեդերացիայի մարզական կենտրոնը իրա բասեինով, «Հարսնաքարն» էլ, մի տեսակ, մեր տեղը չի): Ժամանցային ոչ մի տեղ չկա, նույնիսկ խանութների մասով խնդիրներ կան՝ շատ հաճախ կենտրոնում եմ մթերք ձեռք բերում:
Անձնագիր
Ավան վարչական շրջանը զբաղեցնում է 808 հա տարածք, որը կազմում է Երևան քաղաքի ընդհանուր տարածքի 3.6%-ը։ Բնակչությունը կազմում է 50.3 հազ. մարդ, որը Երևանի բնակչության 4.55%-ն է։ Արտաքին սահմանագծով շրջանը հարում է Կոտայքի մարզին։ Ավանի հեռավորությունը կենտրոնից 6,8 կմ է, տարածքի բարձրությունը ծովի մակերևույթից 1270 մ է։
Պատմական ակնարկ
Ավան բառը հայերենում փոխառված է պահլավերենից, ունի «գյուղի» կամ «շենի» իմաստ։ Անցյալում, սովորաբար, «ավան» են կոչվել այն բնակավայրերը, որոնք պարսպապատ չեն եղել և դրանով էլ հենց տարբերվել են քաղաքներից։ Այսօր Երևանի վարչական շրջաններից մեկի կարգավիճակն ունեցող Ավանը հնում եղել է ինքնուրույն բնակավայր՝ Այրարատ նահանգի Կոտայք գավառի սահմաններում և դեռ 7-րդ դարի սկզբում եղել է կաթողիկոսանիստ վայր։
Տեսարժան վայրեր. Ավանի սրբավայրերը
Քչերին է հայտնի, թե քանի սրբավայր կա Ավանում. Սուրբ Հովհաննես եկեղեցին, Սուրբ Աստվածածին մատուռը, Սաֆարյան փողոցի միջնադարյան մահարձանը, նորակառույց Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, մի ուրիշ՝ հին Սուրբ Աստվածածինը, որը չի գործում, և իհարկե, Երևանի և Հայաստանի հնագույն եկեղեցիներից մեկը՝ VI դարի Կաթողիկեն, որը հայտնի է նաև որպես Ավանի տաճար: Այն կառուցել է հակաթոռ կաթողիկոս Հովհան Սյունականը։ Դա այն շրջանն էր, երբ Հայաստանը կրկին բաժանվեց Պարսկաստանի և Հունաստանի միջև։ Այդ ժամանակահատվածում էլ Հովհան կաթողիկոսը (519-602թթ.) հիմնեց այս տաճարը և Ավանն էլ դարձրեց կաթողիկոսանիստ վայր, ի հակադրություն Էջմիածնի կաթողիկոսարանի: Այդ պատճառով են ասում «հակաթոռ կաթողիկոս» կամ «քաղկեդոնական կաթողիկոսություն»։ «Ժամանակ ունենայի, բոլոր երևանցի ծանոթներիս կտանեի Ավան ցույց տալու այս հրաշքները, որ ավելի լավ ճանաչեն իրենց քաղաքը», — երկու տարի առաջ ԵՐԵՎԱՆին պատմում էր հունգարացի հայագետ Բենեդեկ Զիգմունդը:
Գրականության մեջ
Երևանում գիշեր է... Ավան,
Բնակզանգվածից քաղաքը կլոր
Նման է ճաքած շրթունքով թասի,
Համարյա նույնը, ինչ, — եթե նայես, —
Ձերն է՝ Մոնմարտր քաղաքամասից...
— Ներսես Աթաբեկյան, 2003