Ուսումնասիրում ենք Երևանի նախկինում խոշոր, իսկ այսօր ամբողջությամբ կամ մասամբ լքված գործարանները: Այս անգամ ուշադրության կենտրոնում մետաքսի գործարանն է:
Մեծ մետաքսե ճանապարհից հետո
Երևանի Լենինի անվան մետաքսի կոմբինատը գտնվել է Սեբաստիա 37 հասցեում: Նախկին փառքից բան չի մնացել, միայն լքված տարածքներ: «Կիա մոթորս» ընկերությունը և մի քանի շինարարական կազմակերպություն վարձով են վերցնում մասնավոր սեփականություն դարձած հսկայական կոմբինատի մի մասը, իսկ ավելի մեծ մասը ուղղակի մատնված է դատարկության՝ պատուհանները ջարդված են, դռներ չկան, իսկ հաստոցները և մեծ քանակի տեխնիկան արդեն վաղուց վաճառվել են: Լուսանկար անել չի թույլատրվում. նոր սեփականատերերը զգուշանում էին՝ յուրաքանչյուրի մեջ տեսնելով ԱՄՆ քաղաքացի և լրտես:
Շուրջ վեց տասնամյակ առաջ իրավիճակն այստեղ բոլորովին այլ էր: Լենինի անվան մետաքսի գործարանը ստեղծվել է 1955 թվականի հունվարի 1-ին Շահումյանի և Երևանի մետաքսագործական ֆաբրիկաների հիմքի վրա: Հաջորդ տարի մեծացրել է ծավալները և մեխանիկորեն դարձել կոմբինատ: Այս կոմբինատին զուգահեռ աշխատում էին նաև Մետաքսաթելի գործարանը, Կարի ֆաբրիկան:
Կոմբինատը ուներ բնական և արհեստական մետաքսաթելի, ոլորման, գործվածքի ներկման, վերամշակման արտադրամասեր: Մինչև 1996 թվականի սնանկացումն ու փակումը այստեղ աշխատել են մոտ 100 հազար ջուլհակուհիներ, կտոր ներկողներ, նկարիչներ, հաստոցների տեխնիկներ և այլն և այլն: Նրանց աշխատանքի արդյունքն ապահովում էր ողջ Հայաստանը:
Բարեկամներ դարձած մեքենան, բոժոժը և Սիրուշը
Ավելի լավ հասկանալու համար ժամանակները, որոնցում գործում էր Մետաքսի կոմբինատը, պետք է պեղումներ կատարել Երևանի ազգային արխիվում: Գործարանի բաժնի գտածոները չեն հիասթափեցնի: Այստեղ արձանագրված է «աշխատավոր» Խորհրդային Հայաստանի կյանքի ամեն վայրկյան: Նշվում էր ամեն օրվա արված աշխատանքը, այն էլ այնպիսի գեղարվեստականությամբ, որ կարդալիս մեկ-մեկ մոռանում ես, որ գրողի ուշադրության թիրախը մետաքսագործական հաստոցն է: Իսկ պլանը գերակատարելու մասին արձանագրվում էր էպիկական պաթոսով, անթաքույց հրճվանքով և հպարտությամբ:
Պարզապես մեջբերենք կոմբինատի աշխատակից Սիրանույշ Վարդանյանի նկարագրականից. «Որքան էլ ուշադիր դիտես, ոչ մի թերություն չես գտնի շնորհալի ավտոմատավարուհու աշխատանքում: 1947 թվականից են բարեկամներ դարձել մեքենան, բոժոժը և Սիրուշը: Նա կտրվածքները վերացնում էր շատ արագ՝ 20 վայրկյանում, իսկ մյուսները՝ 25-30-ում, ուստի նրա արտադրողականությունը շատ բարձր էր, իսկ պարապուրդի ժամանակը՝ աննշան»: Կամ ահա մեկ այլ բնութագիր, որի վերնագիրը հանգիստ կարելի է դնել «Տաղ գովերգման Գյուլվարդ Խաչատրյանի». «Նա, որպես պայման, աշխատանքի գալով 15-20 րոպե շուտ, այն օգտագործում է նպատակային ձևով՝ ստուգում է տեղի մաքրությունը, հումքի տարաները և օգնում հերթափոխին»:
Կոմբինատի աշխատակիցների մեծամասնություն կազմող կանայք, անգամ զեկուցելիս, չէին մոռանում հուզականության և զգայականության մասին: Բավական է տեսնել թեկուզ հոդվածների վերնագրերը՝ «Որ լավ աշխատեն վաղվա մեր փոխարինողները», «Որ ապրի մեր համերաշխ կոլեկտիվը» կամ այսպես՝ «Նա սպիտակ, ոսկեգույն մետաքս էր մանում»:
Մրցակցություն և ընկերություն կոլեկտիվի ներսում
Կանոնները և չգրված օրենքները ենթադրում էին, որ աշխատակազմի յուրաքանչյուր անդամ պետք է աշխատանքը դնի առաջին տեղում, իր գոյը չպատկերացնի առանց աշխատանքի և միևնույն ժամանակ մնա ընկերական, փոխզիջող և միշտ ձեռք մեկնի իրեն դիմող գործընկերոջը: Մրցակցային ոգին սնելու համար կազմակերպվում էին «Բանվորական վարպետության» մասսայական ստուգատեսմրցույթներ: Առաջին տեղը զբաղեցրած երջանիկները պարգևատրվում էին գումարով (25-30 ռուբլի բրիգադի յուրաքանչյուր անդամ), հուշանվերներով, իսկ երկրորդ և երրորդ տեղերը գրաված բրիգադներին հանձնում էին ալբոմներ: Այո, ալբոմներ…
Առանց ռեկլամացիայի
— Դրական, պայծառ կոլեկտիվ էր մերը, մեծ հաճույքով էինք գնում գործի, իսկ կոմբինատի տարածքը փոքրիկ «գոռոդոկ էր», որտեղ ամեն ինչ կար՝ խանութներ, ճաշարան, բաղնիք, վարսավիրանոց: Ընդմիջմանը հարդարում էինք մազերը, մատները, գեղեցկանում, գոհ և ուրախ ետ գալիս աշխատանքի, — երազային թվացող աշխատանքային պայմանների մասին նոստալգիայով պատմում է 1983 թվականից կոմբինատում արխիվի վարիչի պաշտոնը զբաղեցրած Նազելի Պետրոսյանը:
Դրական հուշեր ունի նաև 30 տարի կոմբինատում չափի հսկիչ աշխատած Աննա Եգոյանը.
— Ոչ մի անգամ ռեկլամացիա (աշխատանքի վերաբերյալ դժգոհություն — խմբ.) չի եկել, անգամ եթե անզգուշության պատճառով մի հինգ մետր պակաս էի ուղարկում, ղեկավարությունը առանց ինձ ասելու լուծում էր խնդիրը, — պատմում է նա: Տիկին Եգոյանը հիշում է, որ աշխատողների թիվը ամեն տարի ավելանում էր. «Երիտասարդ մանկավարժներն ու, բժիշկներն անգամ գալիս էին մեզ մոտ աշխատելու, որովհետև լավ էին վարձատրում. 300 ռուբլին քիչ գումար չէր: Ափսոս էր, շատ ափսոս, լավ էինք աշխատում»: Բայց կային և այլ աշխատանքային երևույթներ: Տիկին Աննան սկսեց պատմել, թե ինչպես էին կոմբինատի որոշ աշխատակիցներ պահեստից թաքուն մետաքս վերցնում և տուն տանում. «Լավ էլ գողանում էինք, պահեստներում շատ-շատ կտոր կար, օր էր լինում երեք օտրեզ (երեք մետրանոց կտորներ — խմբ.) տանում էինք, բայց վերջ չկար կտորներին, ոչ մեկ էլ չէր նկատում»:
Զինվորական համազգեստ՝ մետաքսի փոխարեն
Մինչև 1996 թվականի չարաբաստիկ սնանկացումը պահեստները լի էին, աշխատակիցները լավ վարձատրվում էին, կոմբինատը աշխատում և մեծ պատվերներ էր ստանում, իսկ աղետների ժամանակ վերակազմավորվում է և իր ներուժը օգտագործում ժողովրդի կարիքները հոգալու համար: Սպիտակի երկրաշարժից հետո կոմբինատը հսկայածավալ օգնություն էր ուղարկել աղետի գոտի, իսկ Ղարաբաղյան պատերազմի տարիներին՝ կանգնեցրել բարձրորակ մետաքսի արտադրությունը և սկսել բանակի համար զինվորական համազգեստներ կարել: Հարյուրավոր ջուլհակուհիներ ու դերձակներ գիշեր-ցերեկ աշխատում էին կոմբինատում՝ ոչ մի վարձատրություն չակնկալելով: Կոմբինատի ղեկավարությունը բազմիցս փորձել է չթուլանալ դժվարություններից և շարունակել աշխատանքը, սակայն հսկայածավալ և անգամ փոքր արտադրությունը անհնարին էր հարևան երկրների առավել մատչելի գործվածքների առկայության, էլեկտրաէներգիայի, ջեռուցման բարձր գների, չթարմացվող հին հաստոցների պատճառով: Հիմնարկը պատրաստ չէր նոր ժամանակներին ու խաղի նոր կանոններին: Կոմբինատը փակվեց, վաճառվեց մասնավոր անձանց, իսկ պահեստներում մնացած մեծաքանակ կտորեղենը բաժանվեց մանկապարտեզներին: Այդպիսին էր մետաքսի կարճ, բայց փառավոր ճանապարհը Երևանում: