05 Դեկտեմբեր 2013, 14:56
1889 |

Չտեսնված արվեստ

Ժամանակակից արվեստը համաշխարհային համատեքստում վաղուց արդեն մարդկանց առօրյայի մասն է դարձել: Հանրությունն ամեն օր առնչվում է արվեստի հետ, հարաբերվում, ընդունում կամ ոչ: Հայաստանում ժամանակակից արվեստը, թեև նոր չէ, բայց հասարակության լայն շերտերի համար դեռևս անհայտ մի երևույթ է: Պատճառներից մեկը դեռևս չմարսված 20-րդ դարն է: Այսօր Երևանում այդ բացը լրացնելու փորձեր է կատարում Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոնը՝ ջանալով նորովի ու մատչելի ներկայացնել ծանոթ և անծանոթ արվեստն ու հանրությանը հնարավորություն ընձեռելով ցուցահանդեսների և դրանց առընթեր ծրագրերի միջոցով հասկանալ այն: Կենտրոնի աշխատակիցները այս տարի կազմակերպված յուրահատուկ ցուցահանդեսներից մեկի օրինակով բացատրում են արվեստի հանդեպ իրենց մոտեցումներն ու մատուցման մեխանիզմները:

Անհատական մոտեցում
Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոնը հիմնադրման օրվանից ի վեր նպատակ է ունեցել մի կողմից' ժամանակակից արվեստի լավագույն նմուշները ցուցադրել Հայաստանում, իսկ մյուս կողմից՝ աշխարհին ներկայացնել հայկական մշակույթի լավագույնը: Այս մասին ևս մեկ անգամ փաստում է կենտրոնի գործադիր տնօրենի ժամանակավոր պաշտոնակատար Վահագն Մարաբյանը. «2009-ի նոյեմբերին տեղի ունեցած բացումից առ այսօր մեր կենտրոնը գլխավորապես ցուցադրել է Ջերարդ Լ. Գաֆէսճեանի հավաքածուի տարբեր արվեստանմուշներ, իսկ երեք դեպքում միջթանգարանային համագործակցության շրջանակում ներկայացրել է հատվածներ այլ թանգարանների՝ Ռուսական արվեստի թանգարանի, Երևան քաղաքի պատմության թանգարանի և «Կալենց» թանգարանի հավաքածուներից: Կազմակերպել ենք նաև «Երևանի կոլեկցիոներների ընտրությունը» ցուցահանդեսը, որի շրջանակում ներկայացրել ենք երևանյան արվեստասերների հա-վաքածուի մի մասը»:

Մարաբյանի խոսքով՝ ցուցահանդեսներից յուրաքանչյուրը կենտրոնի առանձին նախագիծ է, որի համար մշակվում է կոնցեպտ, դիդակտիկ նյութ, ըստ դրա մանրամասն մտածվում է ցուցադրությունը՝ սկսած ցուցանմուշների դասավորության հերթականությունից մինչև լուսավորություն: «Ցանկացած ցուցանմուշ անհատական մոտեցում է պահանջում, այն պետք է միևնույն ժամանակ հանդես գա որպես առանձին դիտարկման օբյեկտ և ներգծվի ընդհանուր ցուցադրության մեջ: Սրանք են այն կարևոր սկզբունքները, որոնցով առաջնորդվում ենք ցուցահանդեսի նախապատրաստման ընթացքում», — ասում է նա:

Անդրադառնալով այցելուներին՝ Մարաբյանը նշում է, որ իր գործունեության ընթացքում Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոնը կարողացել է արվեստի գործերի մատուցման որակով և դրանց հանդեպ իր մոտեցումներով մշտական այցելուների «բանակ» ձեռք բերել. «Յուրաքանչյուր ցուցադրություն, իհարկե, նաև իր հետաքրքրասերների շրջանակն է ունենում, բայց կարևորն այն է, որ կենտրոնի նոր նախագծերին սպասում են և ամեն անգամ ավելին են ակնկալում ստանալ, իսկ մենք փորձում ենք արդարացնել նրանց հույսերն ու, ինչու ոչ, զարմացնել»:

Կալենցի օրինակով
Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոնի փոխտնօրենի համադրող-օգնական, արվեստաբան Արմեն Եսայանցը, խոսելով կենտրոնի՝ ցուցահանդես կազմակերպելու մեխանիզմների մասին, որպես վառ օրինակ՝ ներկայացնում է Հարություն Կալենցի աշխատանքների ցուցադրությունը: «Ինչպես մեզ մոտ կազմակերպվող ցանկացած նախագիծ, «Հարություն Կալենց. գույնը ձևի մեջ» ցուցահանդեսը հաստատվել էր դեռևս նախորդ տարվա ավարտին՝ ներառվելով 2013-ին կազմակերպվելիք ցուցահանդեսների ցուցակում: Իսկ այն, որ իմ թեկնածուական ատենախոսության թեման «Գույնը Կալենցի արվեստում» էր, ինձ համար հաճելի զուգադիպություն էր, որը, ինչ խոսք, իր ուրույն դերը կատարեց նախագծի իրականացման գործում», — պատմում է նա՝ նշելով, որ այդ ցուցահանդեսը հայ արվեստի պատմության մեջ առաջին դեպքն էր, երբ համագործակցում էին երկու մասնավոր թանգարաններ՝ Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոնն ու «Կալենց» թանգարանը:

«Աշխատանքների ընտրությունը կատարվել է երկու թանգարանների աշխատակիցների համատեղ աշխատանքի, հանգամանալից վերլուծության արդյունքում՝ փորձելով ներկայացնել Հարություն Կալենցի լավագույն շրջանի ամենակարևոր աշխատանքները, որոնք «Կալենց» թանգարանի հավաքածուի մասն են կազմում: Լավագույն շրջան ասելով՝ նկատի ունենք նկարչի կյանքի և ստեղծագործության վերջին տասը տարիները, երբ տասը տարի չնկարելուց հետո նրա մոտ ստեղծագործական բուռն շրջան սկսվեց, որի ընթացքում Կալենցը ստեղծեց, թերևս, իր լավագույն աշխատանքները: Վերջին տարիներին նա արդեն բոլորովին այլ ուղղությամբ էր շարժվում՝ հեռանալով իրականությունից, դիմելով վերացական ֆորմաներին, բայց այդ նոր-նոր հասունացող շրջանը, դժբախտաբար, այդպես էլ կիսատ մնաց, քանի որ նկարիչը շուտ հեռացավ կյանքից», — պատմում է նա՝ ընդգծելով, որ ցուցահանդեսի նպատակներից մեկը այդ ակտիվ շրջանի լավագույն կտավները, նկարչի որոնումներն ու ստեղծագործության բազմաշերտությունը ներկայացնելն էր:

Կալենցի ցուցահանդեսը, ի հեճուկս ընդունված պատկերացման, թե աշխատանքները պետք է դասավորվեն ժամանակագրական սկզբունքով, բոլորովին այլ՝ էսթետիկ և գունային խնդիրներ էր լուծում: «Ինչ վերաբերում է պատերի գույնի ընտրությանը, ապա այն մի կողմից' որոշակի արտաքին գործառույթ էր կատարում, մյուս կողմից՝ փիլիսոփայական ենթատեքստ էր իր մեջ պարունակում, — շարունակում է Եսայանցը: — Արտաքին գործառույթը Կալենցի աշխատանքների գունապնակի հետ այդ մուգ մոխրագույնի կամ ածխայինի՝ անտրացիտի գույնի պատերի կոնտրաստն էր, ինչի հաշվին կտավների գույներն ավելի վառ էին արտահայտված և իրենց ամբողջականությամբ կարծես վիտրաժի տպավորություն էին թողնում: Որքան էլմարդու ականջին օտար է հնչում նկարները գրեթե սև պատերին փակցնելը, գործնականում պարզ երևաց, որ պատերի գույնի ընտրությունը միայն ի շահ ստեղծագործությունների աշխատեց: Նկարչի ձգտումը՝ գույնի միջոցով ստանալու եռաչափության պատրանք և կառուցելու ծավալներ, էլ ավելի ընդգծվեց մուգ ֆոնի հաշվին: Իսկ փիլիսոփայական ուղերձը կայանում էր նրանում, որ ընտրված մուգ ֆոնը ինչ-որ առումով նրա կյանքի գունային արտահայտությունն է, որին նա ամեն կերպ հակադրվել է իր վառ ու գունառատ կտավներով: Հարություն Կալենցի կյանքն առանձապես լի չի եղել երջանիկ պահերով, նա դառն ու փորձություններով լի ճանապարհ է անցել՝ սկսած նրանից, որ Հայոց ցեղասպանություն է վերապրել, որբանոցում է մեծացել և վերջացրած նրանով, որ տարիներ շարունակ մերժված արվեստագետ է եղել: Այսինքն՝ նրա գորշ կյանքը հակադրվել է այն արվեստին, որը նա ստեղծել է. Կալենցի ստեղծագործությունը կյանքը սիրող, կյանքի հանդեպ աննկարագրելի զգացմունք ունեցող մարդու արվեստ է, և դա ենք փորձել շեշտել նման ցուցադրական հնարքի միջոցով»,— բացատրում է համադրողը:

Եսայանցի համոզմամբ՝ կա մի մոլորություն, որ երբ ցուցահանդեսը պետք է ներկայացնի արվեստագետի ողջ ստեղծագործությունը, պետք է հնարավորինս շատ բան ցուցադրել: «Բայց բանն այն է, որ դիտողը պարզապես ընդունակ չէ մեծ քանակությամբ աշխատանքներ ընկալել, և դրանց մեծ թվից արվեստագետի ստեղծագործությունը բնավ ավելի լավ չես պատկերացնում: Չափի զգացողությունն այստեղ շատ կարևոր է. միշտ էլ ուզում ես ամեն ինչ ցույց տալ, բայց ամեն ինչ ցույց տալով երբեմն կարող է ոչ մի բան էլ ցույց չտաս: Մենք գերադասեցինք ներկայացնել ընդամենը 19 գեղանկար և 23 փոքր գրաֆիկաներ, բայց ցուցադրել այնպես, որպեսզի յուրաքանչյուր աշխատանք առանձին դիտվելու և ընկալվելու հնարավորություն ունենա՝ շնորհիվ իր դիրքի, լուսավորության և իր համար հատկացված տարածքի», — մեկնաբանում է կենտրոնի աշխատակիցը:

Մյուս կարևոր խնդիրը Կենտրոնի համար հենց Հարություն Կալենց արվեստագետին ներկայացնելն էր: Եսայանցի խոսքով՝ նրան մշտապես դիտարկել են 20-րդ դարի արվեստի համատեքստում՝ Սարյան-Կալենց-Մինաս շղթայում, բայց որպես առանձին արվեստագետ նա դեռևս լուրջ և խոր ուսումնասիրության չի ենթարկվել: Այդ ուսումնասիրությունը վերջին մի քանի տարիներին է ակտիվացել, և դրա արդյունքները ցույց տալու ու հանրությանը արվեստագետին իր ստեղծագործական սկզբունքներով և որպես մարդ ներկայացնելու համար ցուցահանդեսի շրջանակում նախաձեռնվեց «Հարություն Կալենց. գունապնակի հակառակ կողմը» դասախոսությունը: Ցուցահանդեսին կից կազմակերպվեց նաև «Ճանապարհորդություն գույների աշխարհով» կրթական ծրագիրը, որի միջոցով ծրագրի մասնակիցները հնարավորություն ստացան ծանոթանալու Կալենցի գունային մտածողությանն ու աշխարհընկալմանը:

Համադրողը կարևորեց նաև, որ Կալենցի ցուցահանդեսը ծրագրելիս հաշվի են առել ևս մեկ գործոն. քանի որ Կենտրոնի առաքելություններից մեկը հայ արվեստն աշխարհին ներկայացնելն է, իսկ Կալենցին նրանք համարում են այն արվեստագետը, որով կարելի է ներկայացնել հայ արվեստը, ապա ցուցադրության համար ընտրվեց զբոսաշրջիկների ամենաակտիվ հոսքի շրջանը՝ հունիսի 20-ից սեպտեմբերի 22-ը: «Այս ամենով հանդերձ, որքան էլ ժամանակակից արվեստը կարևոր է, ազդեցիկ է, իր տեղն ու դերն ունի այսօրվա կյանքում, 20-րդ դարի արվեստը՝ լինի դա նախախորհրդային, թե խորհրդային, թե անգամ 90-ականների արվեստը, եթե խոսում ենք հենց Հայաստանի մասին, մենք դեռ չենք ճանաչում: Այն մատուցվելու, ընկալվելու, հասկացվելու և ճիշտ ներկայացվելու կարիք ունի: Պետք է հետ նայենք, որպեսզի կարողանանք առաջ նայել»,— վստահ է համադրողը:

Լրացնել բացը
Երկու մասնավոր թանգարանների համագործակցության վերաբերյալ իր դիտարկումներն անելով՝ արվեստագետի որդին՝ «Կալենց» թանգարանի հոգաբարձուների խորհրդի հիմնադիր-նախագահ, նկարիչ Սարո Գալենցը նշում է, որ դա միջթանգարանային համագործակցության նոր ձևաչափ է Հայաստանում, թեև արտասահմանում վաղուց ընդունված երևույթ է: «Երբ Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոնը նոր էր բացվել Երևանում, ինձ մոտ՝ որպես հայ արվեստագետի, որոշակի ըմբոստություն կար այդ հաստատության հանդեպ, որովհետև կարծում էի, որ արտասահմանյան արվեստն այստեղ ցուցադրելով՝ վնաս է հասցվելու հայ արվեստին և դրա ճանաչմանը: Բայց ժամանակի ընթացքում այդ կենտրոնի որդեգրած առաքելությունը ստիպեց, որպեսզի վերաբերմունքս ճիշտ հակառակը դառնա: Այսօր Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոնը, համաշխարհային արվեստին ծանոթացնելով հայերին, դրա հետ մեկտեղ առաջ է մղում նաև հայ արվեստը համաշխարհային համատեքստում: Եվ այս առումով Հարություն Կալենցի աշխատանքների ցուցադրությունը շատ կարևոր կետ էր թե՛ Կենտրոնի, թե՛ մեր թանգարանի պատմության մեջ», — վստահ է նկարիչը՝ նկատելով, որ Կենտրոնի ամենամեծ աշխատանքը հենց արվեստագետի հետ էր և ապա՝ նրա ստեղծագործությունների:

«Միջթանգարանային համագործակցության մեջ կան նրբություններ, որոնք մեր այսօրվա հայ իրականության մեջ դեռևս պատշաճ կերպով կարևորված չեն: Խոսքը թե՛ ցուցադրությունը կազմելուց առաջ նյութի հետ աշխատանքի ու հանգամանալից ուսումնասիրության, թե՛ աշխատանքների տարրական ապահովագրության և թե՛ աշխատակիցների պրոֆեսիոնալ ու նվիրված աշխատանքի մասին է: Նյութի ուսումնասիրության տրամաբանական արդյունքը տեքստն է՝ այն դիդակտիկ նյութը, որի միջոցով հասարակ դիտողը կարող է ուղղորդվել, որպեսզի կարողանա ընկալել արվեստի գործը: Այսօր Հայաստանում շատ քիչ են այնպիսի ցուցահանդեսներ, որտեղ դիտողը գործի հետ հարաբերվելու բանալի է ստանում, — գտնում է Սարո Կալենցը: — Վերջին տարիների ընթացքում ամե-նից հիշվողը, թերևս, Հայաստանի ազգային պատկերասրահում բացված «Դալին և սյուռեալիստները» ցուցահանդեսն էր, որն իսկապես մեծ աղմուկ բարձրացրեց: Բայց ամբողջ խնդիրը նրանում է, որ այցելուների մեծամասնությունը գալիս, դիտում էր Դալիի աշխատանքներն ու հեռանում, մի մասն էլ ոչ մի կերպ չէր հասկանում, թե ինչ գործ ունեն Քոչարի կամ Փարաջանովի աշխատանքները սյուռեալիզմի համատեքստում: Իսկ պատճառը մեկն էր. չկար տեքստ, չկար ուսումնասիրություն, չկար ցուցահանդեսի մեկնաբանություն, որով մարդիկ կկարողանային կողմնորոշվել»:

Առհասարակ, գտնում է նկարիչը, արվեստը պետք է լինի ամեն տեղ, որպեսզի մարդու աչքը սովորի: «Փարիզում, անգամ երբ մետրո ես իջնում, պատերին փակցված են Մանեի, Մոնեի, Սեզանի, Մատիսի և շատ ու շատ ուրիշ մեծ արվեստագետների աշխատանքները: Մարդիկ սովորել են դրան, 20-րդ դարի արվեստը նրանց համար արդեն դասական է, և երբ այնտեղ ժամանակակից արվեստի ցուցահանդես է բացվում, նրանք գնում են, որպեսզի թարմ բան տեսնեն: Իսկ Հայաստանում, երբ ժամանակակից արվեստի ցուցահանդես է բացվում, գնում են շատ քչերը, մի քանիսը գնում են ևս մեկ անգամ փաստելու համար, որ դա արվեստ չէ, մյուսներն առհասարակ անտարբեր են դրա հանդեպ: Պատճառն այն է, որ մենք դեռ 20-րդ դարի արվեստը յուրացնելու խնդիր ունենք, մեր աչքը կուշտ չի այդ արվեստից, մենք շատ քիչ բան ենք տեսել և տեսնում, և այդ բացը պետք է լրացնել», — համոզված է արվեստագետը:

«ԵՐԵՎԱՆ» ամսագիր, N12, 2012

Այս թեմայով