21 Նոյեմբեր 2013, 11:31
5691 |

Գրքի տուն

Գրքեր, պարբերականներ, քարտեզներ ու էլի բազմաբնույթ գիր-գրականություն, ոչ ավելի, ոչ պակաս՝ վեց միլիոն օրինակ, տարիներ շարունակ հաշտ ու համերաշխ ապրում են Ազգային գրադարանի բնավ ոչ էլիտար մասնաշենքերում: Ի՞նչ վիճակում է հանրապետության գլխավոր գրադարանն այսօր և ի՞նչ է սպասվում նրան ապագայում:

Կանաչ լույս
Երբ փոքր էի, ինձ միշտ թվում էր, որ Ազգային գրադարանը սպիտակ մազերով, ակնոցով ու մի քիչ ջղային պապիկների համար է միայն: Բայց ամեն ինչ փոխվեց, երբ վերջերս որոշեցի օգտվել արդեն իմ մեծ լինելու փաստից ու գնացի Ազգային գրադարան:

Եվ այսպես, մտնում ենք գլխավոր մասնաշենք: Մուտքից աջ թղթերով փակված ու այդ պատճառով մի քիչ խորհրդավոր թվացող փոքր պատուհանը թակում ես, եթե պետք է ձեռք բերել կանաչ քարտը՝ գրադարանի տոմսը: Գույնը խորհրդանշական է, քանի որ այն կանաչ լույս է վառում գրադարանի գրեթե բոլոր բնակիչներից օգտվելու համար: Այն տեղում են տալիս, տաք-տաք, լամինացված, առաջին հայացքից անիմաստ թվացող երկար թվերի շարանը վրան՝ ընթերցողի գրադարանական համարն է, առանց որի անթիվ գրքերին չես հասնի: Ի դեպ, գրադարանի տոմս ձեռք բերելն անցյալ տարվանից անվճար է, այդ մասին փաստող մեծ գրությունը փակցված է խորհրդավոր լուսամուտի կողքի հայտարարությունների տախտակին:

Երբ տոմսը պատրաստ է, կարելի է ուղևորվել դեպի ընթերցողական կատալոգ: Պետք է խոստովանեմ՝ առաջին հանդիպումը մի քիչ շփոթեցնող է: Նախ՝ հանդիպում ես հավանաբար երբևէ տեսածդ ամենաերկար դարակներին, որոնցից յուրաքանչյուրում զգաստ, հավասար ու հերթականությամբ շարված թղթերը բանակ են հիշեցնում իրենց կարգապահությամբ: Իսկ տիրող քար լռությունն անընդհատ հիշեցնում է, որ հայտնվել ես թվային, ինտերնետային, համացանցային օրենքներից դուրս մի միջավայրում: Գրադարանի տնօրենը պատմում է, որ երիտասարդ օտարազգի այցելուներից շատերի համար կատալոգը կենդանի պատմություն է, քանի որ նրանցից շատերը այդպիսիք չեն տեսել՝ լսել են միայն մեծերից: Իհարկե, ամեն ինչ ավելի լուսավոր է դառնում, երբ կատալոգի աշ-խատակիցը հասկանում է, որ նորեկ ես ու սկսում է պատմել անթիվ անհամար դարակների, դրանցում պարունակության ու օգտվելու կարգի մասին: Թե որքան դարակ կա քարտարանում, դժվար է հստակ ասել, բայց յուրաքանչյուրի մեջ կա շուրջ 2000 քարտ:

Ընթերցողական կատալոգ
Ընթերցողական կատալոգ

Գրապահոցից՝ ընթերցասրահ
Ազգային գրադարանում գրքերը հասարակ կյանքով չեն ապրում, նրանց պահում-պահպանում են ու դատարկ առիթով չեն անհանգստացնում: Այդ իսկ պարզ պատճառով ընթերցողի ուղին դեպի գիրք անցնում է մի քանի աշխատակիցների հսկողությամբ: Նախ՝ պետք է համապատասխան տառի կամ թեմայի դարակում գտնես փնտրածդ գրքի դեսպանին, այսինքն՝ քարտը, որը պաշտոնապես ներկայացնում է տվյալ գիրքը գրացուցակում, հետո լրացնես գրքի ու հեղինակի անունը, հրատարակման տարեթիվը, էջերի քանակը, դասիչը (թիվ, որը գրապահոցում օգնում է գտնել տվյալ գիրքը) այն թերթիկի մեջ, որը տալիս են գրադարանի աշխատակիցները: Հետո այդ թերթիկը վերադարձնում ես ու քեզ ասում են, որ մոտ մեկ ժամից ընթերցասրահում կարող ես վերցնել պատվիրված գիրքը: Իսկ առաջիկա մեկ ժամվա ընթացքում լրացված թերթիկը կատալոգից գնում է միջանկյալ կետ կամ ինչպես գրադարանի աշխատակիցներն են ասում՝ «տացկակետ», որտեղ դրա նման բազմաթիվ թերթիկներ կան: Գրադարանի մեկ այլ աշխատակից թերթիկները բաշխում է ըստ պահանջվող գրքերի թեմաների, լեզուների: Այնուհետև դրանք գնում են գրապահոցի համապատասխան բաժին, որտեղի աշխատակիցն էլ անթիվ-անհամար գրապահարաններից մեկից գտնում է խնդրվող գիրքն, ու այն ժամանակավորապես լքում է իր նստավայրը և մեկնում ընթերցասրահ՝ հանդիպելու համարձակին, ով հանդգնել է խանգարել իր անդորրը: Իր մշտական բնակության վայրը լքած գիրքն ընդհանուր ընթերցասրահում մնում է 15, իսկ գիտական ընթերցասրահում՝ 30 օր: Որոշ գրքեր՝ հանրագիտարաններ, հատորյակներ, մեծ պահանջարկ ունեցող գրականություն, իրենց ծանր տեղը չեն թեթևացնում և դուրս չեն գալիս գրադարանի սահմաններից: Ընթերցողը դրանցից կարող է օգտվել բացառապես գրադարանի ընթերցասրահում:

Ի դեպ, Ազգային գրադարանի գրացուցակում՝ նեղ, երկար դարակների արանքներում, երեք համակարգիչ կա: Չնայած իրենց պարունակությամբ ու քանակով դրանք դեռ զիջում են դարակներին, բայց, ըստ էության, խորհրդանշում են դարակների մոտալուտ վախճանը: Ի վերջո, յուրաքանչյուր դարակի ապագան նմանատիպ համակարգչում հանգրվան գտնելն է…

Առայժմ թվայնացվել է միայն հայալեզու գրականության գրացուցակը: Հատուկ ծրագրի միջոցով ընթերցողը կարող է այլևս մատները հմուտ ու արագ չանցկացնել 2000 թղթերի վրայով՝ գտնելու իր ուզածը, փոխարենը գրքի տվյալները ներմուծում է համակարգիչ՝ վերջինս հուշում է, թե տվյալ գիրքը հասանելի՞ է, թե ոչ: Ծրագրին միացած են նաև Մանկավարժական համալսարանի, Գիտությունների ազգային ակադեմիայի, Իսահակյանի անվան ու մի շարք այլ գրադարանների կատալոգները: Բացի այդ, Ազգային գրադարանը թվայնացրել է 300 անուն հնատիպ գրքեր: Դրանց թվում կան եզակի օրինակներ, որոնք ցանկալի չէ հաճախ թերթել ու ընթերցողի համար դրանք հասանելի են միայն թվային տարբերակով:

Գրադարանում տիրող գրքային մի քիչ խորհրդավոր մթնոլորտը լրացնում է այստեղ պահվող հայերեն առաջին տպագիր գիրքը՝ 500-ամյա «Ուրբաթագիրքը», որը լույս է տեսել 1512 թվականին Վենետիկում: Գրադարանի փոխտնօրեն Ռաֆիկ Ղազարյանն ասում է, որ, իհարկե, ոչ ամեն առիթով, բայց այս նշանավոր գիրքը բաց ու հասանելի է ընթերցողի համար: Թվայնացման ու ավելի ժամանակակից դառնալու առումով գրադարանի աշխատանքների տեմպը փոխտնօրենի կարծիքով վատ չէ. «Մենք բոլոր ուղղություններով առաջ ենք գնում: Պետք է փորձենք աստիճանաբար թվայնացնել գրականությունը: Հայերեն ֆոնդի գրացուցակը ամբողջությամբ թվայնացվել է: Անգամ ոչ բոլոր մատենագիտական տվյալներին տիրապետելու պարագայում հնարավոր է գտնել ցանկացած հեղինակ»:

Բնակության պայմանները
Հայաստանի Ազգային գրադարանը հայերեն գրքի ամենախոշոր պահոցն է: Բայց այստեղ պահվում է նաև շուրջ 70 այլ լեզուներով գրականություն՝ ռուսերեն, անգլերեն, ֆրանսերեն, գերմաներեն, արաբերեն և այլն: Այս գրքերի երջանիկ ու անվտանգ գոյատևման համար անհրաժեշտ է 18-ից 20 աստիճան ջերմային ռեժիմ: Այս պայմանը պահպանվում է որոշ գրքերի համար, օրինակ՝ հնատիպ ու հայերեն գրականության հատվածում: Մինչդեռ գրադարանում կան հատվածներ, որտեղ ջերմային ռեժիմն առհասարակ չի պահպանվում:

Գրքերի այս բավականին մեծ կացարանն ունի 4 մասնաշենք՝ վարչական մասնաշենքը, որն այս պահին ամենաաշխույժն է (այստեղ են գործող ընթերցասրահները, կատալոգը և այլն), թամանյանական մասնաշենքը, որը վերջերս է վերանորոգվել ու շուտով վերսկսելու է աշխատանքը, միջանկյալ և բարձրահարկ մասնաշենքերը, որոնք հիմնականում օգտագործվում են որպես գրապահոց: Այս չորսից թերևս ամենաանմխիթար վիճակում է բարձրահարկը, որը շահագործման է հանձնվել 90-ականներին: «Պայմաններն այստեղ իրոք սարսափելի են, պարզապես գոմ», — նկարագրում է գրադարանի տնօրեն Տիգրան Զարգարյանը: Գրքերը մարդու նման դիմացկուն են ու միանգամից չեն հանձնվում, չնայած վատ պայմանների, խոնավության պատճառով նրանք էլ հիվանդանում են սնկային հիվանդություններով՝ բորբոսնում են: Դրանք պատշաճ պահպանելու համար անհրաժեշտ են մեծ գումարներ: Վերջերս մեծ աղմուկ բարձրացավ Ազգային գրադարանի շուրջ՝ պետության տրամադրած 700 միլիոն դրամը յուրացնելու մեղադրանքներ հնչեցին: «Գումարի փոշիացումներ եղել են՝ չեմ հերքի, — ասում է Տիգրան Զարգարյանը, — Թամանյանական մասնաշենքում արվել է անորակ, կիսատ վերանորոգում: Բայց հիմա շտկումներ են արվել, ու շուտով տեղափոխվելու ենք այդ մասնաշենք: Այնտեղ են լինելու ընդհանուր ու մամուլի ընթերցասրահները, չի բացառվում, որ քարտարանն էլ տեղափոխվի, իսկ գիտական ընթերցասրահը կմնա վարչական մասնաշենքում: Թամանյանականում հնարավոր է միաժամանակ 100 ընթերցող ընդունել: Այս պահին այնտեղ թարմ ու հաճելի մթնոլորտ է, կարծում եմ՝ բոլորն էլ ձգտելու են այնտեղ գալ»:

Գլխավոր գրապահոցի հարկերից մեկում
Գլխավոր գրապահոցի հարկերից մեկում

Բաժիններ
Ազգային գրադարանում ամեն գիրք իր տեղն ունի, իր բաժինը: Նրանց առաջին հանգրվանը համալրման բաժինն է: Այստեղ զբաղվում են գրականության համալրման, նոր գրքերի ձեռք բերման խնդիրներով: Այլ խոսքով՝ հենց այս բաժնի աշխատակիցների թեթև ձեռքով են գրքերը մշտական բնակության գալիս Ազգային գրադարան: Թեպետ ամեն դեպքում գրադարանը պարտադիր ստանում է տվյալ երկրի տպագիր արտադրանքից երկու օրինակ:

Մշակման բաժնից հետո գիրքը տեղափոխվում է գրապահոցի համապատասխան բաժին: Իսկ դրանք շատ են: Ամենայուրահատուկներից է հնատիպ, հազվագյուտ և արխիվային գրականության հատվածը: Հնատիպ համարվում են 1512-1800 թվականների հրատարակությունները, թեև այդ շարքին կցվում են նաև մինչև 1850-ը լույս տեսած գրքերը: Իսկ, օրինակ, հավաքածուների ենթաբաժիններում կարելի է հետաքրքիր գրքեր գտնել տարբեր ժամանակների հայտնի գրողների կամ հասարակական գործիչների անձնական գրադարաններից: Այստեղ է պահվում նաև Երևանի գավառական գիմնազիայի ֆոնդը, որի հիման վրա էլ ժամանակին ստեղծվել է Ազգային գրադարանը: Ինձ համար բացահայտում էր «Արմենիկա» կոչվող հավաքածուն, որտեղ պահվում է ռուսալեզու գրականություն բացառապես հայերի մասին: Գրքերի հավանաբար սիրելի վայրերից է վերականգնման բաժինը, որտեղ մասնագետները ծերացած, հալումաշ եղած գրքերին փորձում են մի քանի տարով երիտասարդացնել:

Գրադարանում ժամանակին գործում էր նաև հատուկ բաժինը, որը բացվել էր խորհրդային տարիներին: Այստեղ էին հայտնվում «արգելված գրականություն» պիտակավորմամբ գրքերը: Դրանք հիմնականում կոմունիստական գաղափարախոսությանը հակադրվող սփյուռքում լույս տեսած հայալեզու գրքերն էին: Դրանցից օգտվել կարող էին միայն քննադատական հոդվածների վրա աշխատող, հատուկ թույլտվություն ունեցողները: Որոշ դեպքերում, երբ գիրքն ամբողջությամբ չէր դատապարտվում հատուկ բաժնում բնակվելուն՝ դրանից պարզապես հանվում էին որոշ էջեր, որոնք արդեն անկախացումից հետո վերադարձվել են վերականգնման բաժին: 1989 թվականից սկսած հատուկ բաժինը ձուլվել է ընդհանուր ֆոնդին: Ասում են, որ պերեստրոյկայի տարիներին, երբ բացել են հատուկ բաժինը, այնտեղ գտել են «Դաշնակ զարկելու ձեռնարկ» վերնագրով մի տարօրինակ գրքույկ: Գրքերը հանրության աչքերից հեռու պահող մասնագետներին, հավանաբար, շփոթեցրել է «դաշնակ» բառը, որը արևմտահայերենում ունի «դաշնամուր» իմաստը: Եվ սա ոչ թե դաշնակցական ինչ-որ աշխատություն էր, այլ սովորական դաշնամուր նվագելու («զարկելու») ձեռնարկ… Ի դեպ, այսօր գրադարանում արգելված գրականություն չկա' ամեն ինչ բաց է ու թափանցիկ:

Ազգային գրադարանում գրքերը դասակարգված են գրականության 10 բաժիններում՝ հասարակական-քաղաքական, բնագիտական, լեզվաբանական, տնտեսագիտական, արվեստի մասին, գյուղատնտեսության, կրոնի և այլն: Բոլոր ենթաբաժիններում գտնվող գրքերը պատվիրվելուց հետո ուղևորվում են համապատասխան ընթերցասրահ: Մամուլի ընթերցասրահում ավելի տարեց մարդկանց կարելի է հանդիպել, գիտականն իմ այցի ժամանակ դատարկ էր: Ամենաաշխույժը ուսանողական ընթերցասրահն էր, որտեղ թե՛ համակարգչով, թե՛ հաստափոր գրքերով ուսանողներ էին նստած: Ի դեպ, ի տարբերություն գրադարանի միջանցքների, ընթերցասրահների, որոնք, մեղմ ասած, ժամանակակից ու թարմ տեսք չունեն, գրադարանի օդը 21-րդ դարին հարիր է՝ լեցուն անլար ինտերնետով, որն անցյալ տարի ապահովել է Ucom ընկերությունը:

Մամուլի ընթերցասրահ
Մամուլի ընթերցասրահ

Գրքերի ծովում
Ազգային գրադարանը յուրահատուկ է նրանով, որ այստեղ թվայնացումն ու համակարգիչների ներկայությունը դիրքերով դեռ զիջում են գրքերի թագավորությանը: «Ծովից ծով Հայաստան» արտահայտությունը պատկերացնում եմ այնքանով, որքանով այն տեսել եմ քարտեզի վրա, իսկ այ ծովից ծով գրքեր արտահայտությունն ինձ համար ավելի քան իրատեսական դարձավ, երբ ներս մտա գրապահոցի բժշկական, կիրառական, տեխնիկական գրականության ենթաբաժին, որտեղ ինձ միաժամանակ դիմավորեց 180 հազար գիրք: Սրահում ցուրտ էր ու մռայլ, իսկ գրքերը մի տեսակ լուրջ էին ու հոնքերը կիտած, հավանաբար՝ կյանքի ոչ այնքան բարեկարգ պայմաններից: Սակայն նրանց բազմությունը յուրահատուկ հոտ ու մթնոլորտ էր տարածել օդում, ինչպիսին Երևանում ոչ մի այլ վայրում չեմ հանդիպել: Գրապահոցի այդ հատվածում հիմնականում ռուսալեզու գրականություն է: Միևնույն ժամանակ, ենթաբաժնի աշխատակիցները նկատում են, որ ռուսերեն գրականություն կարդացողներն այսօր անհամեմատ նվազել են: Այստեղ, ի դեպ, ամենամեծ պահանջարկ ունեցող հեղինակներից է Ֆրեյդը:

Խնդիրներն ու ապագան
Բացի Ազգային գրադարանում ընդունված կանոններին տիրապետելուց, նաև պետք է մտապահել սանհանգույցների դռներին փակցված ջրի ժամային գրաֆիկը՝ անհարմար դրության մեջ հայտնվելուց խուսափելու համար: Անկանոն ջրի գրաֆիկը մեկն է Ազգային գրադարանի բազում խնդիրների շարքից: Պետք է լուծել կենտրոնացված ջեռուցման, օդափոխման, ջերմային ռեժիմի ու էլի մի շարք խնդիրներ: Իսկ բարձրահարկ մասնաշենքը, գրադարանի տնօրենի կարծիքով, լավ է առհասարակ քանդել: Ջեռուցում այնտեղ նախատեսված չէ, անցկացնել էլ չի ստացվում: Պատերն իրարից հեռացել են ու, եթե Աստված մի արասցե, աղետ լինի, այնտեղ պահվող ազգային հարստությունն ամբողջությամբ կկորչի...

Տնօրենը գրադարանի հետ կապված իր պատկերացումներն ու երազանքներն ունի: Չորս մասնաշենքերի բակում՝ այս պահին լքված ջրավազանի տեղում, նա ցանկանում է նոր մասնաշենք կառուցել: Մի քանի հարկ գետնի տակ, մի քանիսն էլ՝ վերևում. «Ազգային գրադարանին այսօր պետք են 21-րդ դարին համապատասխան ընթերցասրահներ, իրենց գրապահոցներով», — վստահ է Տիգրան Զարգարյանը: Բացի այդ, լավ կլինի, որ ընթերցողն անձամբ շփվի գրքերի ու գրադարակների հետ, իսկ դրա համար պետք է տեղադրել անվտանգության համակարգ, որ գրադարակները չսկսկեն նոսրանալ: Իսկ առայժմ աշխատանքներ են տարվում Թամանյանական մասնաշենքը ընթերցանության համար երանելի վայր դաձնելու ուղղությամբ:

***

Երբ գրապահոցից դուրս եկա, կրկին հայտնվեցի մեր թվայնացված դարաշրջանում: Տեսնես այդ գրքերը գիտե՞ն այն, ինչ գիտեմ ես նրանց մասին. մի օր՝ վաղ թե ուշ, նրանք էլ հայտնվելու են թվայնացման թակարդում ու էլ չի լինելու ո՛չ հոտը, ո՛չ մթնոլորտը, ոչ էլ երկար գրադարակում իր կողքին կանգնած հավատարիմ ընկերը:

Հայաստանի Ազգային գրադարան
Հայ տպագիր արտադրանքի ամենամեծ պահոցն է աշխարհում: Գրադարանի հավաքածուն 2012 թվականի տվյալով կազմում է ավելի քան 6,8 միլիոն հաշվառային միավոր: Գրադարանում պահպանվում են 1512 թվականին Վենետիկում լույս տեսած հայերեն առաջին տպագիր գիրքը' «Ուրբաթագիրքը», 1794 թվականին Մադրասում հրատարակված առաջին պարբերականը' «Ազդարարը», 1695-ին Ամստերդամում լույս տեսած առաջին տպագիր քարտեզը' «Համատարած աշխարհացոյցը»: Ազգային գրադարանի պատմության սկիզբ է համարվում 1832 թվականը, երբ հիմնադրվել է Երևանի Արական գավառական գիմնազիայի գրադարանը, որի 18 հազար միավոր հավաքածուի հիման վրա էլ կազմավորվել է Հայաստանի Ազգային գրադարանը: 1924 թ. գրադարանին իրավունք է տրվել ստանալու Հայաստանում լույս տեսնող բոլոր հրատարակությունների ձրի պարտադիր օրինակը: 1925-1990 թվականներին գրադարանը կրել է նշանավոր պետական և հասարակական գործիչ Ալեքսանդր Մյասնիկյանի անունը, իսկ 1990-ին վերանվանվել է Հայաստանի Ազգային գրադարան: Գրադարանը տեղավորված է 4 մասնաշենքում: Դրանցից ամենահինը Ալեքսանդր Թամանյանի նախագծած մասնաշենքն է (1939 թ.):

UCom-ն ու գրադարանները
Մայրաքաղաքի գրադարաններում անվճար անլար ինտերնետ անցկացնելու գաղափարը UCom-ում ծնվել է դեռ 2009 թվականին, երբ ընկերությունը մի փոքր սենյակ էր զբաղեցնում միայն: Այն ժամանակ արդեն որոշ տեղերում հասանելի էր անլար համացանցը, սակայն երբեմն այնքան դանդաղ էր, որ միայն նյարդայնացնում էր: Երբ արդեն կար իրական հնարավորություն այդ գաղափարն ի կատար ածել, որոշվեց սկսել հանրապետության գլխավոր գրադարանից՝ Ազգայինից: Ծրագիրը սկսվեց 2011 թվականին: Նախ ինտերնետաֆիկացվեցին երեք ընթերցասրահները, հետագայում՝ բոլոր այն ընթերցասրահներն ու վայրերը, որտեղ հաճախորդները կարող են օգտվել նոութբուքից, այդ թվում քարտարանում: Համագործակցության շրջանակներում ամբողջությամբ ինտերնետաֆիկացվեց նաև երկար տարիների ընդմիջումից հետո վերաբացված թամանյանական մասնաշենքը: Հետո հերթը հասավ Հայաստանի Գիտությունների ազգային ակադեմիայի Հիմնարար գիտական գրադարանին, Ավետիք Իսահակյանի անվան գրադարանին, որից հիմնականում օգտվում են ուսանողները, և Խնկո-Ապոր մանկական գրադարանին, ինչպես նաև Երաժշտական գրադարանին: UCom-ը նաև պլանավորում է մոտ ապագայում զբաղվել բուհական գրադարանների ընթերցասրահներում անվճար անլար համացանցի անցկացմամբ:

Հայաստանի Ամերիկյան համալսարանի ՀԲԸՄ Փափազյան գրադարան
Հայաստանի Ամերիկյան համալսարանի գրադարանը Երևանում գործող երիտասարդ, բայց միևնույն ժամանակ տեխնիկապես ամենից հագեցած գրադարաններից է: Այն ստեղծվել է 1991-ին՝ համալսարանի բացումից հետո: Չնայած համեմատաբար փոքր գրապահոցին՝ 45 հազար, բազմաթիվ գրքերը այստեղ սպասարկվում են առցանց: «Քինդլների» ու համակարգիչների միջոցով թե՛ ուսանողները, թե՛ դրսից այցելուները ցանկացած գիրք կարող են գտնել թվային ձևաչափով: Գրադարանն ունի 12 հազար ընթերցող: Այստեղ գործում է բաց գրադարակների սկզբունքը, և ընթերցողն ինքն է գտնում ցանկացած գիրք: Իհարկե, առանց թույլտվության գիրքը դուրս հանելիս դռների մոտ տեղադրված հատուկ սարքերի ազդանշանն անմիջապես հուշում է այդ մասին: Գրադարանի առանձնահատկություններից է, որ այստեղ դռները բաց են մինչև ուշ գիշեր՝ ժամը 2-ը:

«ԵՐԵՎԱՆ» ամսագիր, N3, 2013

Այս թեմայով